Дуьненахь дехачу хIора а къоман бух бу цу къоман мотт. Маттаца доьзна ду хIора а къоман Iер-дахар, цуьнан кхоллам. Дала вайна бийца белларг – нохчийн мотт бу. Вуочу цамгарх санна, нохчийн маттах къехкаш, цIе «нохчий» а йолуш, дуккха а нах бу Нохчийчохь. Вай, нохчий а хилла, Iен а, даха а дезаш ду кху нохчийн лаьтта тIехь. Шен мотт цахаар, цаларар дозалла дац, иза, дуьххьалдIа сонталла ю. Къомах дуьззина къам дийриг мотт бу. «…Бийца мохккий, моттий бацахь, адамех ца олу къам», – иштта аьлла-кх нохчийн гоьваьллачу поэта Сулейманов Ахьмада. Уьш Iаламат нийса аьлла дешнаш ду. Вайн бийца, дозаллин дашца хьахо исбаьхьа мотт бу, цхьана а маттал оьшуш а боцуш. Ца хаьа, цхьаболу нохчий шайн маттах стенна къехка. Оцу ледарлонна бехке мила лору вай? Мотт, культура айъа, цуьнан доладе бохуш ду хIинцалера Iедал. Цкъа а хилла а доцу «Нохчийн меттан де» аьлла, де а ду вай хIора шарахь апрель беттан 25-чу дийнахь республикехь билгалдоккхуш. Иза доккха беркат ду. Маттаца долу хьал мухха делахь а, вайн декхар ду иза дийна латтор, таллар, кхиор, бийцар, цуьнан сий-ларам бар.
И дерриге кхочушхилийтаран дуьхьа дан догIурш тайп-тайпана ду. Вайн яртийн школашкахь юьхьанцара классашкахь масех предмет нохчийн маттахь хьехарна тIе яхар хьахийча, цунна тIаьххье цу гIуллакхна кечам оьшу боху къамелаш хезадо уггаре хьалха хьехархоша. Соьга хаьттича, иза бехказлонаш лехар ду, ма-дарра аьлча, и тайпа гIуллакх юкъадалор, говра тIера вирана тIе хаар санна, хIума хетаделла цу нахана. Жимачохь атта ду берана хьеха а, цуьнгахь шен матте безам кхио а. И тайпа дIадолор вай тахана юкъадаладахь, со теша, меттан хьокъехь вайн леткъамаш бан дезарг хиларх. Жимачохь дуьйна беран амалехь нохчалла кхиор лара догIуш гIуллакх ду иза, соьга хаьттича. Жимчохь марздинарг беран амалехь гуттаренна а дуьсуш ду. Вай ца боху, оьрсийн мотт Iамо ца оьшу. Оьшу. Оьрсийн мотт, хууш ма-хиллара, юкъара мотт бу, кхечу къаьмнашца бийца безарг и мотт бу.
Берийн бошмаш ю вайн республикехь. Доьзалехь кегий бераш долчу дай-наношна боккха аьтто бу иза. Берийн бошмашкахь вовшахтухуш йолу мероприятеш массо а хенахь оьрсийн маттахь дІахьош ю. Уьш юкъ-кара нохчийн маттахь ян а мегаш ма дара бохург дагадаза ца дуьсу. Я нохчийн маттахь туьйранийн турпалхой кIезиг бу-те, берашна лерина? Тамаша бу-кх, елахь и тайпа къиэлла-м. Доллучул а нийса хир дара, цу гIуллакхехь йолу «къизалла» лааман къиэлла ю аьлча. Кхечу кепара ала дош ца карадо суна цу хьокъехь. Тахана вайн лерсинехь хезаш ду ЮНЕСКО-с схьахь езош долу къамел. Цо бахарехь, делла, юкъара дIадовлучу меттанийн могIарехь багарбеш а, хьехош а бу нохчийн мотт. И тайпа кхераме хьал кхолладелла хилча, бохам ца хуьлу агIо лаха езара хIора а дийнахь, тобанашка декъа ца луш, мотт дийна латтор вайн юкъара декхар а лоруш. Иштта хила веза, аьлла хета суна, хIора нохчи тахана меттан кхоллам къасточу дийнахь. ХIара масех шо ду вайн республикехь вайн дайша генарчу заманашкахь кхоьллина хаза гIиллакхаш, ламасташ карладахар, тIекхуьучу кегийрхошна уьш марздар, бухера дуьйна уьш царна Iамор коьрте дехкина, вай схьадогIу. Республикин Куьйгалхочун Кадыров Рамзанан дIадолор ду иза. ХIета, уьш Iаморехь коьрта герз мотт ларалуш хиларх вай кхеташ ду-кх. Маттаца дозуш ду гергарлонаш, доттагIаллин уьйр-марзонаш, вовшашка хила беза ларам, цу тIе, маслаIат дар ма ду маттаца доьзна. Ма-дарра аьлча, къоман дахарехь коьрта хьашт ду къоман мотт. «Нохчийн къам дийна хиларан мокхазан чIагIо ю нохчийн мотт», – баьхна Нохчийчоьнан хьалхарчу Президента, Россин Турпалхочо Кадыров Ахьмад-Хьаьжас (Дала гIазот къобалдойла цуьнан) вайн меттан хьокъехь. Меттан цу кепара мах хадор Iаламат нийса ду. Нохчийн маттахь арадолуш долчу «Орга» журналан (№4, 2013 ш.) 79-чу агIонехь зорбатоьхна ду Хангириева Iайшата яздина долу хIара могIанаш: «Мотт кхиорехь беш белхаш бу, амма литература кIезиг ю, библиотекашкахь книгаш кIезиг ю. Туьканашкахь уьш механа еза хуьлу, оьрсийн маттахь йолчу книгел. Нохчийн мотт кхуьур бац, вай оьшучохь а, ца оьшучохь а оьрсийн мотт мел буьйцу. Мел болу хаам оьрсийн маттахь бу, туьканийн цIераш оьрсийн маттахь… Кхечу къаьмнийн массо а хIума шайн маттахь ду. Нохчийн меттан говзанчаша къахьегна матта тIехь, амма ца бийцахь и ларлур бац». Дера, исбаьхьаллин литература ца хилча, гIуллакх ледарчу хьолехь ца хуьлийла ма дац. Бакъду, арахоьцуш йолу книга а хила еза еша тамехь а, мотт цIена буьйцуш а язйина. ТIаккха мотт Iаморехь аьттонаш, кхиамаш хир бу, уьш даггара еша лазам болуш ешархой хир бу вайн махкахь. Вайн болуш бу говза поэташ, яздархой.
Ойланаш ян воьлча, карладолу ширачу заманахь дайша дийгIинчу чартийн суьрташ, церан гIайгIане латтар. Тахана вешан меттан доладан вайн лаам, хьуьнар ца хилахь, бехкбаккхарал сов, ма лахара мах хадор бара цара вай лелочун а, меттан хьокъехь дечу къамелийн а. ХIара къамел дерзош, дало лаьа Мамакаев Мохьмада шен заманахь яздина долу хIара хьекъале дешнаш: «Шен ненан мотт халкъо, сий ойбуш, Iалашбахь, цу халкъан паргIато цхьаммо а хьошур яц». Деза хабарш, моттаргIанаш йитина, мотт дийначел а дийна латторна тIехьажийна пайдехь долу дIадолораш, гIуллакхаш дан хьажа веза, аьлла хета суна, вайх хIора а. Доллучул а дика хир ду хIораммо шена хетарг алар. Вовшех дагадовлуш хилча, цхьана беркатечу новкъа нислур ду вай. Дала мукъ лахь.
МЕДИГОВ Iалмирза,
Россин Журналистийн союзан декъашхо