Солцаев Мималт… Нохчийн яхь йолу кIант. Къегина похIма долу режиссер. Нохчийн къоман театр кхиарехь дийнна цхьа мур чулоцуш ю и сийлахь-йоккха цIе. Мацах цкъа хиллачу СССР-хь уггаре а тоьллачу итт режиссерана юкъахь цIе йоккхуш вара вайн махкахо.
Йоццачу хенахь турпалаллин-романтически хотIе ерзийна, Къилбаседа Кавказехь уггаре а тоьллачарех цхьаъ йина дIахIоттийра Солцаев Мималта Советски Союзан Турпалхочун Нурадилов Ханпашин цIарах йолу Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан драматически театр. Вайн махкара бахархой хилла ца Iара Солцаев Мималта хIиттийначу спектаклийн хьовсархой. Малхбузерчу Европин авторша язйина дуьненна евза пьесаш, режиссеро вайн къоман театран сцени тIехь хIиттийча, Москвара, Ленинградера, Тбилисера, Киевера хьовсархой а, театральни критикаш а гулбора цуьнан премьераша. Къегина похIма долчу режиссеро лаккхарчу корматаллин тIегIанехь бинчу белхан хьакъболу мах хадабой, шайна хетарг зорбане а доккхура дуьненна бевзачу театран говзанчаша а, критикаша а.
1938-чу шеран 20-чу майхь Итум-Кхаьлла кIоштан Эзахой юьртахь дуьнен чу ваьлла Солцаев Мималт. Казахстанехь дIайоьду хинволчу режиссеран бераллин хан. 1944-чу шарахь вайнах къинхетамза махках бахар дара цуьнан бахьана. 1957-чу шарахь, вайнахана цIаберза бакъо яьллачу муьрехь, юккъера школа чекхъяьккхина, жима стаг ву Мималт. Архитектор хила дагахь, Ростов-гIаларчу гIишлошъяран инженераш кхиочу институте кхиамца экзаменаш дIало цо. Амма Ростов-гIалахь экзаменаш дIа а елла, цхьана ханна цIавеача, хаало кIантана Ленинградерчу театральни институте деша яхийта нохчийн кегийрхойн тоба вовшахтухуш хилар. Сихха цига а кехаташ чуло кІанта. Кхиболчу нохчийн кегийрхойн могІарехь, зиэрех чекхволий, оцу институтан актерски факультетан студент хуьлу М.Солцаевх, амма шина семестрехь бен актерски факультетехь ца доьшуш, режиссерски факультете дехьа а волу.
Дуьненна вевза режиссер Георгий Александрович Товстоногов вара хьехархо. Сийлахь-воккха режиссер ву аьлла дуьтучохь дац Товстоноговн цIарца доьзнарг. Театр цIе йолчу исбаьхьчу дуьненан говза пхьар вара иза. Цо хIиттийна спектаклаш, хьовсархой ойлане боху цхьа инзаре андий монументаш хуьлий, дIахIуьттура. Иштта Iамабора цо шен студенташ а. Товстоноговна уггаре а дукхабезачу студентех вара Мималт. Цунна къегина тоьшалла ду воккхачу режиссеро ша волчу Ленинградерчу йоккхачу драматически театре балха Мималт дIахIоттор а. Кхузахь тасало М.Солцаевн СССР-н халкъан артистаца Лавров Кирилца доттагIалла а. Дерриге а дахарехула чекхдоккху Мималта и гергарло. Лавровгахь Мималтна товшъерг, цхьана кепара куралла йоцуш йолу адамалла а, цуьнан нуьцкъала амал а яра. Ишттачарех вара Солцаев Мималтан хьехархо Товстоногов Георгий а. Куралла яцара цу адамашца. Театр езар, адамийн дуьхьа баца лаар дара хIорш вовшашна тIеийзориг.
Дукха къамелаш дира Товстоноговс Мималтаца кхуьнан Iер-вахар массо а ханна Ленинградехь дIанисдан гIерташ. Амма вайн махкахочун са даима Нохчийчохь дара. Цунна цIаверза лаьара. Делахь а шен кхоллараллин ницкъаш зиэн а лаьара къоначу режиссерана. Дуьненна а вевзачу режиссеран Товстоноговн комаьршачу тIома кIела сецар цхьаъ дара, ткъа шен, цхьаннех а тера доцу, кхоллараллин гечо билгалдаккхар кхин дара. Цу Iалашонца воьду Солцаев Мималт гIезалойн махка. Казань-гIалахь Мималтах тешайо республикански гIезалойн къоман театр. Цигахь коьртачу режиссеран даржехь болх бо вайн махкахочо. Цуьнан цIе йовза йолало. Шуьйрачу хаамийн гIирсаша кест-кеста хьахайо къоначу режиссеран цIе. Цунна тIе тидам боьду. Эххар а Нохч-ГIалгIайн Республикин куьйгалло цIавоьху къегина похIма долу режиссер. 1968-чу шарахь цIавоьрзу Мималт, Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан драмтеатран коьрта режиссер хIоттаво иза. Хуучара дийцарехь, хIетахь дуьйна зазадаккха йолаелла нохчийн къоман театр.
М.Солцаев цкъа а ца Iара керлачу пьесашка хьоьжуш. Театран хьелаш девзачу режиссеро дукхахьолахь ша язйора спектаклийн сценариш. Дуьххьара цо сцени тІехь хІоттийра нохчийн литературин бухбиллархочо Бадуев СаIида язйина «Бешто» цIе йолу повесть. ЦIеначу безамах, даима олалла дечу харцонах, адамийн сутараллех, чолхечу юкъаметтигех яра драма. Омаев Дагунах тешийнера Бештон роль. Хаджиева Неллех Бусана хиллера. Шовкъе нисъелира спектакль. ХIора мизансценехь режиссеран говзалла хаалора. Махкахь а деза де хилира «Бештон» премьера йолчу дийнах. Вайна массарна дукхаеза «Бож-Iела» спектакль а юхахIоттийра Солцаев Мималта. Юьхьанца спектакль режиссера Петр Харлипа хIоттийнера, вайнехан гIиллакхашца ца догIу суьрташ нисделлера спектаклехь. Масала, йоI, кIант вальс хелхадолуш. Мималта дIаехира цу юккъера и тайпа меттигаш. Кхин цхьаъ ду билгалдаккха лууш. Юьхьанца «Бож-Iелин иэшар» яра спектаклан цIе. Вайнехан гIиллакхашна мелла тIе IиндагIа ийзош хиларна хийцира и цIе Мималта. Доцца аьлча, нохчийн театр баккъал а къоман хотIе ерза йолаелира, режиссеран доьналла бахьанехь.
Солцаев Мималта шен ницкъ ма кхоччу къахьоьгура къоман драматурги кхио а, нохчийн къоман турпалхойн сийлахь васташ сцени тIехь кхолла а. Цу декъехь Iаламат беркате болх бу аьлла хета «Шерипов Асланбек» цIе йолу спектакль. Иза драма яра, Солцаев Мималта ша язйина. Цундела хила там бу спектакль вайнахана гергара а, уллера а. Революцин турпалхо хилла Iаш вацара Шерипов Асланбек театро кхоьллинчу вастаца. Иза уггаре а хьалха нохчийн къонах вара, шен халкъах а, махках а доглозуш. Вайх хIора а иштта хила везар тIедожош, дуьйцура говза хIоттийначу спектакло, пафос а, патетика а ца кхоош.
КIезиг яц Солцаев Мималта советски драматурги тIехь хІиттийна спектаклаш: «Варшавская мелодия», «Энергичные люди», «Утиная охота», дуккха а кхиерш. Делахь а, билгалдаккха догIу цхьа бакъдерг – Мималтана Iаламат хазахетара Малхбузерчу Европин драматургин классика хIоттош. «Сид», «Кориалан», «Ричард-ІІІ», иштта кхиерш а. 1972-чу шарахь дара Солцаев Мималта нохчийн театрехь, вуьрхIитталгIачу бIешарахь французски яздархочо Корнель Пьера язйина «Сид» трагеди хIоттийча. Чолхе амалш, нуьцкъала шовкъаш, сирла безам – и дерриге долуш дара «Сид» спектаклехь. Цул тIаьхьа Шекспира язйина «Ричард-ІІІ» цIе йолу трагеди хIоттийра. Къонахчуьнгахь хила езачу оццу нуьцкъалчу амална хьовсархойн тидам тIеийзош яра иза а. Ишттачарех яра «Кориалан» спектакль а, Шекспиран изза цIе йолчу трагеди тIехь хIоттийна йолу.
1980-чу шарахь, ерриге а Советски Союз Октябрьски революцин баьччин Ленинан бIе итт шо кхачар билгалдоккхуш яра. Театрийн юьстаха Iойла дацара оцу силайолчу пачхьалкхан тIегIанехь дIахьочу даздаршна. Нохчийн къоман театро а хIоттийра Ленинах йолу спектакль. Сценографи кечйинарг а, спектаклан режиссер а Солцаев Мималт вара. Коьртачу ролехь Давлетмирзаев МутIелип вара. Ерригроссин театральни фестивале Москва яхьаезаш яра спектакль. СССР-н халкъан артиста Лавров Кирила шен дагалецамашкахь дуьйцург бакъ делахь, Советан Iедал кхузткъа шаре доьрзуш, нохчийн къоман театро хIоттийнарг санна, кхачам болуш а, чулацаме а Ленинах спектакль цхьаммо а хІоттийна яцара. Цу йоккхачу фестивалехь толам баьккхира вайн театро хIоттийначу «Лениниана» цIе йолчу спектакло. ХIоттийна режиссер Солцаев Мималт а, спектаклехь дакъалаьцна актерийн тоба а Россин пачхьалкхан совгІатан лауреаташ хилира, царна РСФСР-н халкъан артисташ аьлла, сийлаллин цIерш техкира.
Доггаха вилхинчун бIаьргех цIий даьлла бохург санна, Солцаев Мималтан хьаналчу къинхьегамо къоман хазна йина дIахIоттийра драмтеатр. Нохч-ГIалгIайн Республикин культура кхиорехь, цхьана а кепара шеко йоцуш, онда гIортор хуьлура муьлхха а постановка. Царех лара мегар ду нохчийн къоман театрехь Солцаев Мималта гIалгIайн яздархочун Базоркин Идрисан «БIешерийн боданера», гІиргІизойн яздархочун Айтматов Чингисан «Плаха», оьрсийн яздархочун Островский Николайн «Муха дахчалора болат» цIерш йолчу романаш тIехь хIиттийна спектаклаш. И данне дац режиссеро нохчийн къоман драматурги тIехь болх ца бора бохург. Тхо билгалдаккха гIертарг ду Мималта атта некъаш цкъа а ца лехна бохург. Ткъе итт шарахь сов нохчийн къоман театрехь болх бинчу кху похІма долчу режиссера хIиттийна тайп-тайпанчу авторийн ерриге а жанрашкара пьесаш. Цунна бен а дацара трагеди, драма, комеди хIоттор. Шен балха тIехь режиссеро лехнарг сирла васташ, нуьцкъала амалш, тешаме доттагIалла дара.
ХХ-гIий–ХХI-гIий бIешераш хотталучу муьрехь вайн махка хьаьвзинчу бохамаша, къинхетамза катуьйхира Солцаев Мималтан доьзалх а. Ларамаза кхеттачу дIаьндарган гериго йийра Мималтан хIусамнана Зайна. Нана йоцуш йисира кхойтта шо кхаьчна йоI Карина. Ша а хьалххе дех-ненах ваьлла, и бала текхна волчу Мималтана Iаламат хала дара цхьаъ бен йоцчу йоьIан бIаьрахьежа. Делахь а, тIехIоьттинарг ца лайча ца довлу-кх вай. Дала динчунна реза ду, Дала мукъ лахь. Цхьана ханна Москва дIавоьду Мималт. Цигарчу культурин а, искусствон а институтехь хьехархочун болх нисло цу хенахь Россин Пачхьалкхан совгІатан лауреат, профессор, Россин халкъан артист волчу Солцаев Мималтана. Амма ша дIанисваларх тоам бечарех вацара вайн турпалхо. Цунна хаьара цкъа мацца, тIом дIабоьрзур буйла а, тIаккха массо а декъехь вайна говзанчаш оьшур буйла а. Луьрачу тIамах бевдда бахана нохчийн доьзалш, цкъачунна, дIатарбеллачу четар-гIаланашка воьдий цуо похIма долчу кегийрхойн тоба вовшахтуху, Москва шеца дIайига. Солцаев Мималта дукха къахьегнера оцу инзаре ирчачу заманахь Москвахь нохчийн театральни студи схьаеллийта. Цу чолхечу муьрехь, тIамо Iовжийна, бIарздина хьийзочу шен декъазчу къоман ойла йина, и гIулч яккхар, мел халачу бохамна, гIелонна, харцонна юьхьдуьхьал хIоттарх, Солцаев Мималт къарвелла, юхавер цахиларан къегина тоьшалла ду. 2006-чу шарахь, ша Москва дIабигначу студенташка кхиамца институт чекхйоккхийтий, Соьлжа-ГIала цIавоьрзу Солцаев Мималт. Дипломни спектакль, вайна массарна дукхаезаш йолу, «Бож-Iела» яра церан. Хилла бевллачу актераша санна, дика ловзайора и спектакль кегийрхоша. Амма тIамо аьтта, Iовжийна Iуьллу Нохчийн Республикин коьрта шахьар кийча яцара, дешна бевлла шен артисташ а, я церан куьйгалхо а хьакъдолчу кепара тIелаца. Йоцчу оьрсийн драмтеатран коьрта режиссер хIоттийра Солцаев Мималт, актераш схьагулбан цхьа чоь билгал а яьккхина. Россин Пачхьалкхан совгІатан лауреат, РСФСР-н халкъан артист, профессор Солцаев Мималт дика кхетара махкахь инзаре ирча тIом хилла хиларх а, театрана оьшу хьелаш, цкъачунна, хирг цахиларх а. Церга балда лаьцна, ша бан Iемина болх дIаболийра гІараваьллачу режиссеро. Йоццачу хенахь Мималта язйира «Кавказан лаьмнийн къонахий» цIе йолу пьеса. ТIаккха и хIоттийра, даима санна шуьйра, чулацаме, хьовсархойн сих кхеташ. БIешерашкахь Кавказехь кхихкинчу тIамех, къинхетамза Iенийначу цIийх, машаре сатийсинчу мискачу адамех яра спектакль. Ши турпалхо вара спектаклехь: оьрсийн сийлахь поэт Михаил Юрьевич Лермонтов, нохчийн къонах, шен декъаза халкъ бахьанехь Россица машар лехна Тайми Биболат. 2007-чу шарахь Новочеркасскехь хиллачу ерригроссин театральни фестивалехь ворхI номинацехула совгIаташ ийцира оцу спектакло. Режиссеран Солцаев Мималтан кхин цхьаъ а бIаьрла кхиам бара иза.
Кхузахь билгалдаккха догІу, Нохчийчуьра оьрсийн драмин театр дIа а кхачале, совгIаташ шайлахь дIаса декъна хиллера Новочеркасскехь хиллачу фестивалан дакъалацархоша. ГIилкхана фестивале кхайкхарх, тIамо хьаьшна Iуьллучу Соьлжа-ГIаларчу нохчаша хIун яхьар яра бохург дара иза. Цундела кхеран спектакль гойту рагI а тIаьххьара хIоттийна хиллера, юкъара баьхна ца алийта. Бакъду, «Кавказан лаьмнийн турпалхой» спектакль нохчаша гайтинчул тIаьхьа, дIаделлачуьра юхадерзийна, совгIаташ вайн актерашна схьаделира. Иштта режиссер ву-кх вайн сийлахь заманхо Солцаев Мималт.
Хала ду тахана Солцаев Мималтах дийца. И данне дац цунах лаьцна дийца кІезиг ду бохург. Нохчийн къоман театр езачарна массарна, цхьабосса, дегаIийжам бу Мималтах хьакхаелла сиркхо. Цхьа-ши шо ду, шена сил дукхаезачу театрана режиссер юьстахваьлла. Дала мукъ лахь, гIоли хир ю цунна. Вай дагчохь сирла сатийсамаш кхобур бу, цо хIиттийна керла спектаклаш ган лууш, цу воккхачу режиссеран чулацаме белхаш бовза лууш. Лазар а Дала шена дукхавезачух туху олу дешначара. Шен цхьаъ бен йоцчу йоьIан нана, тIом бахьанехь дIаяьлча, кхин хIусамнана ца ялийна Мималта. Иза шен вешица Хьамидца Iаш ву. ЙоI Карина, йоккхахилла, лоьран болх беш ю. Каринин шен ду ши бер. Нехан цIентIехь яра аьлла, шен сийлахьчу ден терго цаеш Iаш яц йоI. Каринас, хьакъдолуш, дозалла до шен ден хьаналчу къинхьегамах. 20-чу майхь 75 шо кхечи вайн гоьваьллачу махкахочун, воккхачу режиссеран Солцаев Мималтан. Дала декъал войла хьо, Мималт. Махкана а, халкъана а ахьа хьанала хьегна къа Хастам хиларо
АллахI-Дала Шен дуьхьа лорийла хьан! Дала маршалла дойла хьуна! Хьовсархой сатесна бу хьан керлачу спектаклашка! Тхан онда дегайовхо ю, уьш кестта тхайна гург хиларх!..
ГАЗИЕВА Аза, Нохчийн Республикин искусствийн хьакъйолу гІуллакххо