1934-чу шарахь когаяха ка-мIараш еттачу Нохч-ГIалгIайн къоман театран куьйгалле, Гуьржийчуьра вехна валийна, Чхартишвили Арчил хIоттийра. Дукха хан ялале цо ломарчу ярташка яха экспедици вовшахтуьйхира. Ма-дарра къоман Iер-дахаран хьал довзар Iалашо яра Чхартивилис экспедицина хьалхахIоттийнарг. Экспедицехь дакъалоцуш вара, режиссер Чхартишвили Арчил, нохчийн литературин бухбиллархо Бадуев СаьIид, композитор Мепурнов Георгий Христофорович. Ехачу аьхкенан суьйренашца ламанхойн къамелашка, иллешка, узамашка, назманашка ладугIура Соьлжа-ГIалара баханчу хьешаша. ГIайгIа совъяла йоьлча, хелхаран чинк хьора, самукъанечу мукъамашка боьрзий. Дерриге а шен семачу лерсица схьалоцура Мепурнов Георгийс Христофоровича, наггахь, шена билгалонна, кехата тIе йозанан хьаьркаш йохкуш. Георгий Христофорович гуьржи вара, 1900-чу шарахь, Соьлжа-ГIалахь дуьненчу ваьлла. Бераллехь дуьйна мукъамашца гергарлло чIогIа дара цуьнан. Музыкальни школехь дешарх тоам ца беш, Москвахь консерватори чекхъяьккхина вара Мепурнов Георгий Христофорович. Делахь а уггаре а халачу шерашкахь Мепурновс дукха къахьегна вайнехан мукъамаш нотийн хьаьркашка дерзош. Цунах майрра ала мегар ду нохчгIалгIайн классически музыкин бухбиллархо. Уггаре а мехалниг дара, ша беш болу болх, композиторо халкъан бартан кхоллараллина тIетевжина беш хилар. Мепурнов Георгий Христофоровична дика евзара нохчийн къоман фольклор. Чхартишвилис вовшахтоьхначу экспедицеа Мепурнов нисвалар ларамаза дацара.
Нохчашна юккъехь вина, кхиъна волчу цунна дика хаьара нохчийн мотт. Ткъа Бадуев СаьIид дIакхаьчначохь халкъан бартан кхолларалле ладогIа аьтто хир буйла хаьара композиторна. 1934-чу шеран аьхкенан кхо-биъ бутт кхара лаьмнашкарчу ярташкахь баккхар Iаламат беркате хилира. 1936-чу шеран юьххьехь Мепурнов Георгий Христофоровича Нохч-ГIалгIайн къоман театран тховкIела вовшахтуху дуьххьарлера «Хелхарийн, мукъамийн, иллийн Нохч-ГIалгIайн ансамбль», шен коьртехь дирижер Л.Ш.Шаргородский волуш. Иза дуьххьарлера вайнехан мукъамийн гIирсийн оркестр яра. Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран ткъе итталгIачу шерашкахь ерриге а Къилбаседа Кавказехь евзаш. Цу оркестрана язйина ю Мепурновс «Къилбаседа Кавказан ламанхойн эскизаш». Фортепьяно юкъабалош, оркестраца дIаала кечдина «Аганан илли», «БердкIелхойн хелхаран йиш», «Хьалхамартанхойн хелхаран йиш», иштта кхидолу мукъамаш. ТIаьхьуо и оркестр керла кхуллучу филармонини юкъа яхара . Нийса хир дацара цу халачу муьрехь, вайнехан мукъамаш Iилманан бухца нисдеш болх бинарг ша цхьаъ Мепурнов Георгий Христофорович ву аьлча. Москвахь 1897-чу шеран 22-чу декабрехь вина, цигахь кхиъна ву Речменский Николай Сергеевич. Москварчу консерваторехь, мукъамийн говзанча волчу Р.М.Глиэран классехь цхьана дешна ву Мепурнов а, Речменский а. Нохчийн къам а, цуьнан сирла мукъамаш а дукхадезаш волчу Мепурновс марздо Речменскийна нохч-гIалгIайн мукъамийн оркестрана цхьацца произведенеш язъяр. Иштта кхоллало «Асланбек» цIе йолу турпалаллин сюита. КхидIа ша бечу балхаца Речменский Николай Сергеевича язйо нохчийн халкъан мукъамаштIехь сюита а, гIалгIайн халкъан мукъамаштIехь увертюра а. Вежарий ХалебскийгIар бу вайнехан классикин музыка кхолларехь гIо-накъосталла динчарех. Царна уллехь хьанал къахьегначарех ву композитор Александров. Церан хьуьнар а, лаккхарчу тIегIанера корматалла а, нохчийн къоме а, цуьнан культуре а болу безам бахьанехь аьтто хилла вайнехан 1939-чу шарахь филармони схьаелла. 2014-чу шарахь 75 шо кхаьчна Нохчийн Республикин пачхьалкхан филармони кхиамца болх беш йолу. Дера вайн а хилла цу муьрехь къеггинчу похIмица хьанал къахьоьгуш болу говзанчаш, дуьххьара филармони кхуллуш. Димаев Iумар, Дакашев Ваха, Садыков Iандарбек, Дикаев Джунид, Ганукаева Йисита, Анзорова Балкан, нохчийн сценитIехь хьалхара гIулчаш йохуш волу, амма тIаьхьуо дуьненна вевзина Эсамбаев Махьмуд.1941-чу шеран 22-чу Фашистийн Германи ямартлонца тIелетта Советски Союзана тIелетча, ткъех сов артист, шайн лаамехь тIаме дIабахна, царех кхоъ бен могаш-маьрша цIа ца вирзина. Ткъа цIахь бисинчара, филармонин а, театран а артисташ цхьаьнакхетта, концертни бригада вовшахтоьхна, цIечу эскарийн тIемалошна концерташ яла. Буьрсачу тIеман деношкахь концертни бригадина юкъаеана хилла Айдамирова Марем. Ерриге а Къилбаседа Кавказан некъаш гездина нохчийн артисташа тIемалошна концерташ луш. Амма дерриге а халкъана санна, нохчийн артисташна шийла кхаъ бохьуш еара 1944-чу шеран февраль беттан 23-гIа Iуьйре. Махкахдаьккхира дерриге а нохчийн къам. Цу къаьхьачу декъах ца бехира артисташ а. ГIайгIанах дуьззина дIаоьхура дегалазамо кхоьлина денош. Амма вайн артисташа дог ца дуьллура, цкъа мацца и харцонан бода дIаайалург хиларх. 1957-чу шеран бIаьстенан юьххьехь баьржира мерза кхаъ; нохчийн къам цIадерзош ду, уггаре а хьалха артисташ цIа бохьуйту И беркате кхаъ бахьанехь алссам керла цIерш евзира нохчийн культура езачарна. Дагаев Валид, Дениев Iальви, Эдисултанов ШитIа, Магомедов Султан, Цугаев Супьян, Сардалова Зулай,Шамилева Жансари, иштта дIа дуккха а кхиберш. Уьш бу шайн къеггинчу похIмица, нуьцкъалчу амалца, кIорггерчу хьекъалца нохчийн пачхьлкхан филармони юха денйина, болх бан дIайолаялийтинарш. ТIаьхьуо цу похIмечу тобанах схьакхета Махмудова ПетIамат, Шабазов Мовлади, Буркаев Мовлади. Ленинградехь кхиамца консерватори чекхйоккхи цIавирзира Бексултанов Iумар. Лаккхарчу дешаран кхерчахь дешна ваьлла, диплом карахь долуш говзанча цIаверзар мерза кхаъ бара нохчийн къоман культура кхиаре са мел тесначарна. Цу шерашкахь Нохч-ГIалгIайн Республикин филармонехь кхиамца болх бира Магомаев Муслима. Къаьсттина беркате лара мегар ду Нохчийн Республикин пачхьалкхан филармонин исторехь чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран 80-гIа шераш. Керла вокально-инструментальни тобанаш гучуйовлу нохчийн филармонехь. Уггаре а хьалха билгалъяккха йогIу халкъана, махкана Дадашева Тамара йовзийтина «Синтар» цIе йолу тоба. Тахана ца кхоьрруш ала мегар ду Дадашева Тамарех – мехкан зарзар. Цу муьрехь гучубевлира керла иллиалархой: Усманов Iимран, Даудов Рамзан, Ульбиев Хизар, Далхадов Апти, Гелгоев Ислам, Дудаев Зеламха. Цу шерашкахь «Зама» цIе йолу керла ансамбль кхоьллира вежарша Iелас, Iамарбека ДимаевгIара. Ансамблан солисткаш бара: Ташаева Марем, Ахматова Лиза.1979-чу шарахь Нохч-ГIалгIайн Республикин халкъан артиста Эдисултанов ШитIас кхоьллира вайн махкахь дуьххьарлера фольклорни ансамбль «Илли» аьлла цхьа тайна цIе а туьллуш. Чулацаме а, вайнехан къоман хотIехь а дара «Илли» тобано дIаолу иллеш. Нохчийчоьнан муьлххачу маьIIехь а езаш тIеоьцура и тоба, радиочухула а, телевиденехула а цуьнан иллеш хазаре сатосура махкахоша. «Илли» тобаца евзира вайна похIмечу иллиалархойн керла цIерш а: Ясаев Мохьмад, Абдулкеримов Илес, Пашаев Султан, Гамбулатов Камалди, Токкаев Сулейман, Дидигов Билухьаьжа, Ужахов Мохьмад, Чакараев Рамзан, Азиева Маьлх-Аьзни, йижарий АйдамировгIар Малика, Аймани. Консерватори чекхъяьккхина лаккхара говзанча волу Хасанов Зайнди юкъавар бахьанехь кхин а тобелла, серлабаьлла дIабахара «Илли» тобанан болх. Деккъа цIена иллеш дIааьлла Iаш яцара тоба. Вайн махкахь а, генна дозанал арахьа вевзаш волу балетмейстер Януркаев Сайд-Эми вара царна хелхарш хIиттош. Шовкъе а, кеп хаза йолуш а нислора Сайд-Эмис хIоттийна хIора хелхар. Цундела даима езаш тIеоьцура «Илли» тобанан концерташ. Нохчийн Республикин пачхьалкхан филармонех долу къамел дуьззина хир дацара, Нохч-ГIалгIайн Республикин халкъан артиста Эдисултанов ШитIас (Дала гечдойла цунна) кхоьллина «Самукъане сахьт» цIе йолу тоба ца хьахийча. Хелхарш, иллеш, эшарш, самукъане забарш шортта хуьлура цу тобанан концертехь. Эдисултанов ШитIа ша вара Iаламат воккха забарча. Иза товш вара сценитIехь. Даима малхах лепаш хуьлура ШитIин юьхь-сибат, цхьа тайна беркате хIуо лаьттара цуьнан концерташкахь. Баккъал халкъана, махкана дукхавезаш артист вара иза. Цо йина забарш кицанашка йирзина хIинца а халкъалахь ехаш ю. Эдисултанов ШитIас йовзийтина вайна хIинца халкъан артисташ хилла дIахIиттинчу мехкарийн Кагерманова Раисин, Асхабова Хадижатан, Абуева Хадижатан, Абдурашитова Кузанин, иштта дуккха а кхечеран цIерш. Эдисултанов ШитIа Iаламат воккхавера нохчийн къоман культура кхуьуш, беркате зазахецна серлаюьйлуш. ХХ-чу бIешерийн чаккхенехь Айдамирова Айманис вовшахтуьхийра «ЖовхIар» цIе йолу мехкарийн вокальни тоба. Хаза, товш, зевне аьзнаш долуш бара «ЖовхIар» юккъера мехкарий. Фольклорни ансамбль яра «ЖовхIар», дукхахьолахь халкъан эшарш локхура мехкарша. Йоццачу хенахь хьовсархойн дегнаш йийсаре лецира «ЖовхIаран». Гуш дара нохчийн къоман культура, шуьйрачу гIулчашца кхиамийн лакхене кхийдаш хилар. Амма къинхетамза вайн махка хьаьвзинчу тIеман цIаро къиза йохийра гIишлош, махках бехира дукхахболу артисташ,Iазапе лецира хьовсархой. Дала гIазот къобал дойла цуьнан, Россин Турпалхочун, Нохчийн Республикин хьалхарчу Президентан хьекъал, доьналла, къинхетам бахьанехь орца кхиира халкъана, махкана. Уггаре а хьалха цIабирзира махках бевлла артисташ. Нохчийн къоман гIараваьлла вевзачу композиторан Шахбулатов Iаднана цIе тиллира филармонина. Сихонца кхоьллира керла вокальни тобанаш «Нур-ЖовхIар», «Безаман аз», «Раяна», «Экспансия», юхаденйира «Илли», «Ламанхой» цIе йолу тобанаш. Дас санна, шен семачу тергонехь латтайо Нохчийн Республикин культура Россин Турпалхочо, мехкан Куьйгалхочо Кадыров Рамзана. Махкана а, халкъана а деза-доккха совгIат ду, Рамзанан хьуьнар бахьанехь, вайн къоман шина артисткина Айдамирова Айманина, Межиева Маккина елла, «Россин Федерацин хьакъйолу артистка» аьлла сийлахь цIе. Айдамирова Аймани тахана Нохчийн Республикин пачхьалкхан филармонин исбаьхьаллин куьйгалхо ю. Цуьнца цхьаьна кхиамца болх беш бу Нохчийн Республикин халкъан артисташ: Усманов Iимран, Дудаев Зеламха, Ташаева Марем, иштта дуккха кхиберш. Ткъа къона артисташ мел дукха бу вайн, шайн зевнечу аьзнашца хьовсархойн дегнаш хьоьстуш. Церан похIмано дегайовхо кхуллу, 75 шарахь нохчийн филармонис бина некъ, цкъа а нур ца довш, даима а иштта беркате хирг хиларх.
ГАЗИЕВА Аза