Нохчийн зуда… Нохчийн къоман синбIов хилла схьаеана иза бIешерийн кIоргенера таханене кхаччалц. Тахана а, церга балда шаьш-шайн ца кхоош мехкан зовкх кхиаре сатесна, хьанал къахьоьгуш алссам зударий бу. Царах цхьаъ ю Соьлжа-ГIаларчу №48 йолчу школин хьехархо Хачукаева Киса. 35 шо ду цо школашкахь ненан мотт хьоьху. Цуьнан цхьаболу дешархой шаьш а бу хIинца, лаккхара дешаран кхерчаш чекхбаьхна, хьехархочун болх беш. Цкъа мацах Кисас марзбина царна и атта боцу болх. Бакъду, царех цхьа а дохковаьлла-м ца хаавелла суна.
Шен дукхахболчу нийсархойн санна дуьнентIе ялар Казахстанерчу Семипалатинскехь хилла Кисин – 1956-чу шеран октябрь беттан 31-чу дийнахь. Делахь а, цигарчу дахарх дагалецамаш кIезиг бу кхуьнан. ЙоI дукха жима яра 1962-чу шарахь Казахстанера хIорш цIабоьрзуш. Хьалха-Мартан кIоштан Мартанчуьра вара Кисин да. Цундела Казахстанера цIавоггIушехь, шен ворхIе дай баьхначу юьрта воьссира Iан-ваха дагахь. Мартанчохь яхара Киса, хан тIекхаьчча, хьалхарчу классе деша а. Бераллехь дуьйна хьекъалца, гIиллакхца, оьздангаллица къаьсташ яра йоI. Дика доьшуш а яра. Цундела 1974-чу шарахь кхиамца юккъера школа чекхъяьккхича, циггахь балхахь йитира. Хачукаева Киса жимчохь дуьйна яхь йолуш, баьхначу толамех тоам бийр боцуш, хьуьнаре яра. 1976-чу шарахь иза деша йоьду Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан университете. Ненан маттаца, школехь доьшуш йолуш дуьйна а уьйр-марзо йолчу йоIа шена деша къастийнарг филологин факультет яра.
Студентан шераш, уггаре а самукъане хан ю. БIаьстенан зазанах а, дато нур Iеночу беттан серлонах а самукъадолу жималлехь. Дашочу маьлхан зIаьнарша а хьуо цхьаъ хьоьстуш санна хета, хIокху доккхачу дуьненахь. КIезиг ца хуьлу цу муьрехь цу тайпанчу ниIматех Iехавала кийчаниг а. Са акхадаьлла, ойла дешарна бIостанехьа йоьрзург а. Бакъду, х1ара ишттчарех яцара. Хьалхарчу курсехь дуьйна дешарна «чуйоьлла» яра. Мукъа еана минот библиотекехь йоккхура. Йоьшура нохчийн, оьрсийн, дуьненан литература. Иза дика кхетара хьехархочун жоьпаллех а, атта доцчу декхарех а. ЙоIана чIогIа лаьара дика хьехархо хила. Ткъа говзаллин лакхене кIорггера Iилма довзаро бен ша кхачор йоцийла хаьара. 1981-чу шарахь университет кхиамца чекхъяьккхина, ша дешначу школе юха а балха еара Киса. Хетарехь, иза уггаре а ирсе де дара цуьнан дахарехь. ХIинца къона говзанча яра йоI, киснахь диплом долуш. «Шена безаш болу болх беш волу стаг, цкъа а кIад ца ло», – аьлла цкъа мацах Конфуцис. Школехь хан йоккхуш, кIад ялар хIун ду ца хаьара цунна. Классехь дарсаш луш яьккхинчу хенаца бустуш бацара къоначу хьехархочун болх. Лакхарчу классашца даима дешархойн олимпиадашна, конкурсашна, тайп-тайпанчу фестивалашна кечамаш беш хуьлура иза. Дукха хьолахь Хьалха -Мартан кIоштахь а, кест-кеста Соьлжа-ГIалахь а дIахьочу берийн хьуьнарш къийсарехь а хьалхара меттигаш йохура цо Iамош болчу дешархоша. Баьхначу кхиамех самукъадолура дешархойн. Царел йоккхаеш хьехархо ша а хуьлура. Массарна хууш ма-хиллара, кхетош-кхиоран цхьа дакъа ду берийн хьуьнарш къовсар. Цара гIо-накъосталла до бераш йохье даха. Ткъа яхь хилча, иза массо хIуман тIехь хуьлу, уггаре а хьалха дешарехь. Цу балхах дика кхеташ йолчу Кисас тесна ца дуьтура цхьа а бер. Хьехархочунна карадора муьлхха а бер юкъаозо беркате гIуллакх. Цундела иза дукхаезара дешархошна.
Ткъа шарахь гергга болх бира Мартанчуьрчу юккъерчу школехь. 2000-чу шарахь дуьйна Соьлжа-ГIаларчу №48 йолчу школехь нохчийн мотт, литература хьоьхуш ю иза. ХIинца-м алссам белхан зеделларг ду цуьнан. Белхан меттиг хийцарх, шен тайна амал ца хийцина оцу оьздачу зудчо. Иза даима массаьрца гIиллакхе, собаре, кIеда-мерза ю. Дешархошна масал хилла лаьтта, нохчийн мотт къилба лаьцна К.Хачукаевс. Мел яккхий халонаш тIехIиттарх, цкъа а, цхьанна а ша йоьхна ца гайтина хьехархочо. Цо даима дагахь латтийна, хьехархо хиларал совнаха, ша нохчийн зуда хилар. Ткъа нохчийн бакъйолу зуда хилла дахарехь чекхъяла Iаламат хала ду. Мел деэшна хьовзарх собарх яла бакъо яц цуьнан. Хаддаза керлачу анайистошка кхийда, дайша лийрина гIиллакхаш а ца дицдеш. Iедало а тидамза ца дитина дуккха а шерашкахь, тIекхуьу тIаьхье кхетош-кхиорехь Хачукаева Кисас хьанал къахьегар. Алссам совгIаташ а дина, Сийлаллин грамоташ а елла. 2008-чу шарахь, вайн махкарчу тоьллачу хьехархошна юкъахь цIе яьккхина, совгIат дира цунна. 2009-чу шарахь Хачукаева Москва гIалахь хиллачу къовсамехь ненан мотт хьоьхучу хьехархойн Россин толамхошна юкъахь яра. 2010-чу шарахь цуьнан хьанал къинхьегам тидаме а эцна, кхин цхьа совгIат дира цунна «РФ-н дешаран сийлахь белхахо» аьлла цIе тилларца. Беркатечу хьаьттахь къоман кхане кхиош ю иза. Хуучух тоам ца беш, даима лехамехь ю. Цо хаддаза керла некъаш лоьху ша хьоьхуш болу нохчийн мотт дешархошна марзбан, шена санна, царна а иза цIийх болийта. Кест-кеста поэтически могIанашца дуьйцу Кисас дешархошна ненан маттах. КIезиг дац царна юкъахь Хачукаева Кисас ша яздина могIанаш а.
НОХЧИЙН МОТТ – САН КХОЛЛАМ
Беза хьо, ненан мотт,
Оьзда хьо хиларна.
Буьйцу хьо, ненан мотт,
Сайн нанас бийцарна.
Лору хьо, нохчийн мотт,
Со нохчи хиларна,
Азаллехь дуьйна схьа
Тхан дайша бийцарна.
БIешерийн геналлера
Дайн латта хестийна,
Къонахийн сийлалла
Иллешкахь хазйина,
Мехкарийн оьздалла
КIенташлахь йийцина,
Нохчийн мотт, хьо бу-кха
Сан цIийх дIаийна.
Сан кхоллам, сан ирс а,
Сан къоман дозалла.
Нохчийн мотт хьо хир бу
Кху махкахь бехаш.
Доккхачу дуьнентIехь
Кхин хир ма вац-кха
И бийца: со йоцург, хьо воцург,
Ша нохчи воцург!
А.ГАЗИЕВА