Хала ду тахана вайн чолхе дахар радио йоцуш дуьхьал таса. Цхьаболчарна иза даима хилла моьтту. Бакъду, 120 шо бен дац адамаша радиотулгIенашна тIехь урхалла ден. 1895-чу шеран аьхка оьрсийн Iилманчас Попов Александр Степановича, говзанчашна дIагойтуш, дуьххьара бийцаре баьккхина, алсам шерашкахь электромагнитни тулгIенех пайда оьцуш, ша бина болх. Иза радио кхолларан хьалхара гIулч хилла. Амма бинчу белхан долалла билгал доккхуш, патент схьаэца оьрсийн Iилманча кхиале, Италерчу инженера Гульельмо Марконис ша цхьамма, 1896-чу шарахь вовшахтосу дуьнено тIеэцна дуьххьарлера радиоприемник. Массо хIума а кхачо йоллуш чекхдоккхучу италахоша, патент схьаоьций, долайоху радио кхолларан авторски бакъенаш. Цундела дуьненан Iилманчаша радио кхоьллинарг италахо инженер Гульельмо Маркони лору, радион мехалла тидаме эцна, Нобелевски совгIатан лауреат вина цунах. Бакъду, оьрсаша даима къовсамехь латтош ду и хьал. Цуьнца доьзна ду хIора шарахь 7-чу майхь Радион дезаде билгалдаккхар а. 1945-чу шеран 2-чу майхь, А.С. Поповс радио юкъаяккхина 50 шо кхачарна лерина, зорбане яьллачу Советийн Союзан Правительствон сацамо тIедожадора: хIора шеран 7-чу майхь Радион де билгалдаккхар.
Россехь радио юкъаяьккхинарг Попов Александр Степанович хиллехь, цуьнан оьмар йоца хилар бахьанехь (1859–1905-г1ий шераш) вайн пачхьалкхехь иза шуьйра дIасаяржийнарг радиоинженер, технически Iилманийн доктор, академик Михаил Александрович Бонч-Бруевич ву. Иза дуьнен чу ваьлла 1888-чу шеран 2I-чу февралехь ОрелгIалахь. Чекхъяьккхина Николаев гIалара тIеман инженераш кечбеш йолу училище. Советийн Iедал тIедогIуш Бонч-Бруевич Михаил Александрович Нижний Новгород гIалахь болх беш хилла, радиотелефонни инженерехь талламаш бечу лабораторехь. 1920-чу шеран I5-чу февралехь Нижний Новгородера Москва гIала дIакхача ницкъ болчу радиотулгIенашкахь къамеле ваьлларг иза ву. Цуьнан проектаца, иштта цуьнан Iуналлица кхоьллина 1922-чу Москвахь цу муьрехь дуьненахь уггаре а йоккха а, нуьцкъала а лоруш йолу радиостанци. Цу радиостанцехь Iилманчин Iуналлица 1922-чу шеран 17-чу сентябрехь дуьххьара эфире яьккхина Европехь дIахозуьйтуш эшарийн концерт.
Цундела дукха тамашийна ца хета, оццу 1922-чу шарахь радио Нохчийчу кхаьчна аьлча. Дуьххьарлера радиокад Хьалха-МартантIе хIоттийна. Радио Нохчийчу кхачар декъалдеш, цу муьрехь Къилбаседа Кавказан ревкоман куьйгалхо, веза хьаша Микоян Анастас Иванович веана. Хила-м Ованесович хилла иза, эрмалойх схьаваларе терра. Делахь а, заманан лехамашна жоп луш, цIерш, ден цIерш, фамилеш каяьллачохь хуьйцуш зама хилла-кх иза. Цу хенахь Хьалха-Марта Нохчийчоьнан коьртачу кIоштех цхьаъ лоруш хилла. Цундела ламанхой ирсе бан шена тIелаьцначу советийн Iедало, Нохчийчоьнан коьртачу шахьарехь йиллале, вайн махкахь уггаре а йоккха лоручу юьрта кхачийна радио. Соьлжа-ГIалахь 1928-чу 17-чу апрелехь болх бан йолаелла радио. Юьхьанца суьйранна бен болх беш ца хилла цо. Иза а шина сохьтехь беш хилла, суьйранна 7 сахьт даьлча, 9 сахьт даллалц. Къамел нохчийн маттахь а, оьрсийн маттахь а деш хилла. Радио кхиорехь дIахьочу балхахь жигара дакъалоцуш хилла, тIаьхьа нохчийн къоман сийлахь яздархой хилла дIахIиттинчу кегийрхоша: Дудаев Iабдис, Сальмурзаев Мохьмада, Нажаев Ахьмада, Эльмурзаев Сираждис, Мамакаев Мохьмада, Музаев Нурдис, иштта дуккха а кхечара. ЛадогIархойн самукъадаккхаран некъаш лохуш хилла нохчийн радиос юьхьанца дуьйна. Цуьнан солисташ болуш болх бина Димаев Iумара, Сулейманов Баудис, Цицкиев Идриса, Анзорова Балкана. Ткъа нохчийн радион дуьххьарлера директор Айсханов Шамсудди хилла. Цунна карийна, цуьнан хьехамца кхаьчна аьлла хета радио, 1935-чу шарахь Мамакаев Iарби. Иза диктор болх беш хилла радиохь, тIаьхьуо нохчийн къоман сийлахь поэт санна вевза иза.
Уггаре а хьалха билгалдаккха дог1у шуьйрачу хаамийн гIирсийн цхьа дакъа хилла дIахIоьттина йолу радио, пропагандин нуьцкъала герз хилар. Цуьнца доьзна ду пачхьалкхан куьйгалло, КПСС-о радио кхиорна къаьсттина тидам тIебахийтар. Ледара дацара Iедало юьхьанца дуьйна нохчийн радиона деш долу Iуналла. Облисполкомехь тIеч1агIъеш яра шарна радиохь тIеоьцуш йолу белхан программаш. Царна юкъахь йоккха меттиг дIалоцуш яра кегийрхошна, зударшна лерина кечъеш йолу передачаш. Кхетош-кхиоран болх даима лаккхарчу тIегIанехь бара Советийн заманахь. Цуьнца доьзна ду аьлла хета, чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран 30-чу шерашкахь, цкъа а, ур-аттал газет ца гинчу ламанхойн ширачу кIотаршка а тIехь, радио дIакхачар. Радион болх жигара баларо, иза кхиаро нохчийн журналистийн керла чкъор даладо цига: Шамилев Iандарбек, Хасмагомадов Хьамид, Чалаев Билал, иштта кхиберш. Дийца даьккхинчуьра аьлча, нохчийн къоман радион болх лаккхарчу тIегIанехь хIоттийна бара ХХ-чу бIешеран 40-гIа шераш дуьйлалуш. Радион директор дIахIоттийнера Шамилев Iандарбек. Заза хецна догIура нохчийн поэтийн, яздархойн похIма. Яздархоша массара жигара дакъалоцура къоман радио дIахIотторан ирхе йоккхуш. Амма нийса хир дацара дерриге а ирсечу зIаьнаршца кхелина дара аьлча, ХХ-чу бIешеран 30-гIий шераш юкъал тIех девлчхьана къизаллица дуьне цецдаьккхина НКВД-е яра олалла деш. ДIалахьийна, чубоьхкинера Iелам нах, къомана юкъахь дош лела нах, кадетта долийнера интеллигенцих. Бадуев СаьIидах, цуьнан вешех Шарпуддех хилларг хууш стаг вацара. Чувоьллинера Мамакаев Мохьмад. Халкъан мостагI ву аьлла, йоцу цIе тиллина, къайлаваьккхира радиодиктор Мамакаев Iарби. Цу шерашкахь язйина ю нохчийн къоман сийлахьчу поэта Мамакаев Мохьмада «Даймехкан косташ» цIе йолу стихотворении:
Де доьхна, Iаьржачу халоно хьовзинчохь
Мацалло бIарздина, гIелонна кIеладуьсчохь
Бохамна, харцонна юьхьдуьхьал хIиттинчохь,
Собарах, стогаллех ма довла, боху цуо.
1941-чу шарахь дIаболабелира Сийлахь-боккха Даймехкан тIом. Немцойн фашисташ, кхайкхийна тIом боцуш, ямартлонца тIелетира Советийн пачхьалкхана. И тIом дIаболалуш итт эзар сов жима стаг вара Нохч-ГIалгIайн республикера ЦIечу эскарехь гIуллакх деш. ТIом болабеллачу хьалхарчу деношкахь кхин кхойтта эзар стаг, шайн лаамехь, Даймехкан сий лардан тIеме хIоьттира. КIезиг бацара царна юкъахь журналисташ а: Шаипов Iийса, Чалаев Билал, Ясаев Мовла, Муталибов Зайнди, Шамилев Iандарбек, ишта дуккха кхиберш а. Бакъду, тIом болабелла дукха хан ялале, Шамилев Iандарбек еза чевнаш хилла, госпиталехь мелла а дарба дина, метта веанчул тIаьхьа, тIеман декхарех мукъавитина, цIавирзина, вайнах махках баххалц нохчийн радион директоран даржехь болх беш вара.
Кхойтта шарахь Даймахках хьоьгуш бала, Iазап текхира вайнаха. Бакъду, къоман интеллигенци цигахь а мукъа Iаш яцара. Сталинизман гIура яста еллачу минотехь, Казахстанехь а бан йолаелира нохчийн маттахь радио. Нохчийн къоман гIараваьлла вевза, сийлахь-воккха яздархо Хамидов Iабдул-Хьамид вара Казахстанехь радио схьайиллинарг а, эфирана кечам беш хилларг а. I956-чу шеран хьалхарчу январехь болх бан йолаелира нохчийн маттахь, генарчу махкахь эфир. КIиранах шозза бен хуьлуш яцара иза, хан а пхийтта минот бен яцара. Амма мел боккха дегаайам лора цо, Даймахках хьоьгучу пекъаршна. ХIинца а дуьйцу и дагадогIучу баккхийчу наха, мел самукъадолура радиочохь Димин Iумара пондар локхуш хезча. Иштта Казахстанехь хиллачу нохчийн радиохь болх биначарех ю Айдамирова Марем, Анзорова Балкан, кхиберш. Нохчийн къоман радио кхиарехь шолгIа ирхе лара догIу 1956 –чу шарахь Казахстанехь ненан маттахь дош ала, вайнехан интеллигенцин хьуьнар, доьналла кхачар. Тахана, цIеначу даггара вай дозалла до оцу адамех.
Нохч-ГIалгIайн Автономни Республика 1957-чу шарахь меттахIотторца Даймахкахь карлабаьккхира вайнехан радионо шен беркате болх. Цу муьрехь евзира вайн махкарчу радиоладогIархошна, вайна массарна дезаделла, хIоранна дагна хьоме зевне аз долу радиодиктор Эльмурзаева Роза. Балха йогIуш пхийтта шо кхачаза, кхиина догIуш зудбер дара иза.ХIинца-м, балхахь алссам зеделларг долуш, лаккхарчу категорин диктор ю. Шамилев Iандарбек, Магомаев Хас-Мохьмад, Саракаев Хьамзат, Дидаев СаьIид, Айсханов Салман, Шамилева Хьава, Музаева Алату, иштта дуккха а кхиберш бара Даймахкахь нохчийн къоман радиона шолгIа дахар делларш. Цара дерриге а дира вайнехан радион болх лаккхарчу тIегIане хьалабаккхаархьама. Халкъана, махкана юьхькIам болчу агIор яьккхира вайнехан радиожурналисташа и кхозлагIа ирхе а. Бакъду, ХХ-чу бIешеран чаккхенехь инзаре ирча бохамаш хьаьвзира вайн махка. Ткъех шарахь тIом кхирстира Нохчийчохь. Дийцина ца валлал зенаш лан дийзира вайнехан. Авиатохарша лаьттаца дIаиэдира Радион цIа. Цхьана ханна дIасецира нохчийн радио а. Амма къизачу тIеман луьра кхийсарш нилха йовллушехь юха а шен болх дIаболийра цо. Тахана масех радио ю Нохчийчохь. Уьш ерриге а кхиамца болх беш ю. Россин Турпалхочун, вайн мехкан Куьйгалхочун Кадыров Рамзанан комаьршачу гIо-накъосталло кхачийна радиожурналисташ хIинцалерчу ирсечу ирхене. Делан къинхетамца, цо хаддаза шен семачу тергонехь латтайо радио а, телевидени а. ХьалахIиттина керла гIишлош, тодина белхан хьелаш, кест-кеста мехала совгIаташ деш, ир-карахIиттадо. Нохчийн журналисташна цкъа а гина яц и тайпа паргIато. Цундела вай даима дагахь латто деза, мел беза-боккха мах дIабелла халкъо таханлерчу зовкхе кхача. Г1ерташ Вайна боккха юьхькIам бу радио дуьненна евзина 120 шо кхочуш, хьакъ доллучу тIегIанехь болх беш Нохчийчуьра радио а хилар. Оха даггара декъалбо вайн радиожурналисташ, инженерно-технически, белхахой шайн корматталин денца!
А.ГАЗИЕВА