1-чу июнехь билгалдоккху бераш лардаран дуьненаюкъара де. Женеван Конвенци ю и де дуьххьара 65 шо хьалха юкъадаьккхинарг, ткъа цуьнан Iалашо ю дуьненан массо маьIIехь берийн терго яр совдаккхийтар а, церан Iер-дахаран, могашаллин, дешаран хьокъехь долу законаш, заманан лехамашка хьаьжжина, карла а дохуш, ларийтар. Вайна ма-хаъара, кест-кеста цхьайолчу пачхьалкхашкахь тIом боккху я Iаламан хиламашца доьзна бохамаш хуьлу (мохк-бегор, хиш тIедийлар, токхамаш хилар). Ишттачу бохамийн Iаткъам берийн дахарна тIехь а хаало. Баккхийчеран мекара, боьха политика бахьанехь гIело, мацалла хIуттуш меттигаш а йогIу.
Церан бехкенна декъаза деха иттаннаш миллионаш бераш. Кхузаманахь берийн бакъонаш, дахаран хьелаш тоьлла лоруш ду Европехь. Амма цхьайолчу меттигашкахь хIокху цхьана шина бIешарахь мацаллица гIело хуьлуш схьадогIу Африкера а, Азера а бераш. ТIаьхьарчу хенахь «Эбола» ун а ду эзарнаш адамаш хIаллакдеш.
Россин Федерацин куьйгалла ду вайн берийн Iер-дахаран (социальни) хьелаш тодаран новкъахь къахьоьгуш, амма дан дезарш Iаламат дукха ду.
Муха ду Нохчийн Республикерчу берийн хьал? Оцу хаттарна жоп луш, 2013–2014-чуй шерашкахь шаьш бинчу белхан жамIаш довзийтира тхуна Нохчийн Республикин къинхьегаман а, социальни кхиоран а министерствон «Доьзалан а, нанойн а, берийн а хьашташ кхочушдаран отделан» хьаькама Дубаева Альбикас. Цо дийцира: – «2008-чу шарахь дуьйна Ахмадов Мохьмад ву министр. Шен ницкъ ма-кхоччу болх тобан гIерташ, вайн республикин буоберийн, заьIап берийн аьтто бан гIерташ ву иза. Оха даима а кхочушъеш ю «Ирсе дехийла шу, бераш!» аьлла программа. Иза 1-чу июнна лерина хуьлуш ю. Тхан министерствон болх Нохчийн Республикин Куьйгалхочо Кадыров Рамзана даима а шен тергонехь латтош а бу».
2013-чу шарахь вайн республикехь 321328 доьзал бара, ткъа 2014-чу шарахь церан барам – 355469 стаге дIакхочу, 2013-чу шарахь буобераш 851 дара, 2014-чу шарахь – 720, да я нана доцу бераш 2013-чу шарахь – 14146, 2014-чу шарахь – 13971, 2013-чу шарахь 61504 заьIап бер дара республикехь, 2014-чу шарахь – 64201, таро ледара йолу доьзалш 2013-чу шарахь 49380, 2014-чу шарахь – 41622. Бераш дукха долу доьзалш 2013-чу шарахь 70932 бара, 2014-чу шарахь – 74574, оцу доьзалшкахь 2013-чу шарахь 257121 бера дара, 2014-чу шарахь – 270188.
Иштта, министерствона юкъайогIуш ю таханлерчу дийнахь 13 социальни учреждени:
– 5 туш ю доьзална а, берашна а социальни гIодаран (Грозненски, Курчалойн, Шелковски, Шуьйтан, Гуьмсан районашкахь);
– реабилитаци яран 5 туш ю кхиазхошна лерина (Iели-Юьртахь, Шелковскехь, Шуьйтахь, Шелахь, Нажи-Юьртахь);
– пачхьалкхан бюджетан учреждени ю «Аргунский медико-социально-реабилитационни центр для детей с ограниченными возможностями»; им. И.С.Тарамова Соьлжа-ГIалахь, и.дI.кх.
2013–2014-чуй шерашкахь оцу туьшийн гIо кхаьчна 17824 доьзална. Социальни гIо бедаршца, когаюхучуьнца, кхачанан сурсаташца, иштта медикаменташца, кхечуьнца дина.
Массо а тайпа 36635-зза гIо дина. Социальни-экономикин декъехула – 21210; медицинин гIо – 11781; психологин декъехула – 2899, бакъонаш ларъярехула – 745.
2014-чу шарахь берийн социальни учрежденешкахь 4177 бер тIеэцна, реабилитаци ян, ткъа иштта рогIе хIоттийна 1059 бер.
2014-чу шарахь доьзалшна а, берашна а социальни гIодаран туьшашкахь 1273 берана реабилитаци йина. Цул сов, берашна тIехь Iуналла даран болх бу
социальни-реабилитационни 5 туьшахь беш. И тайпа болх бар кхиазхошна юкъахь къаьсттина оьшуш а ду.
Ден-ненан терго йоцуш дуьсучу берашна а, лелар дика доцучу берашна а гIодарна лерина социальни а, медико-психологически а реабилитаци ю кхиазхошна а, берашна а еш.
Иштта, 2014-чу шарахь реабилитационни туьшашкахь социальни реабилитаци а йина, шайн доьзалшка юхаверзийна 274 кхиазхо. Шеларчу реабилитацин туьшахь доьзалан-кхиоран кепехь реабилитаци йо. Оцу низамехь 3 тобанехь Iамош 12 бер ду.
Масала, Аргунера медико-социальни-реабилитационни туш таронаш ледара йолчу берашна а, могашалла ледара йолчу берашна а лерина ю.
Карарчу хенахь цигахь реабилитаци еш 90 бер ду. Царех да я нана йоцу бер – 2, заьIап бер – 42, бераш алссам долчу доьзалшкара, таронаш ледара йолчу доьзалшкара 46 бер ду.
Доьзалехь заьIап бераш долчарна лерина ю берашна а, таронаш ледара йолчу кхиазхошна а, заьIап берашна а ребалитаци яран республикин туш. Оцу туьшахь реабилитаци еш чекхдаьлла 2139 бер, рогIехь лаьтташ 270 бер ду.
Вайн заманахь мехала ду берашна а, дай-наношна а психологически гIодаран «телефон доверия» олу берашна доьзалехь нислучу халонашкахь оьшуш долу психологически гIодаран кеп. Психологаш бу оцу берашна гIо дан билгалбаьхна Ерригроссехула а телефон ю 88002000122. Маьхза телефон тоха йиш ю Нохчийн Республикин бахархойн а.
Берийн «телефон доверия» зIенах шайна консультаци оьшучу бераша, кхиазхоша, церан дай-наноша пайдаоьцу.
2014-чу шарахь 1215-зза гIо дехна телефонехула. Царех 615 гIо бераша а, кхиазхоша а дехна.
Царех 118 хаттар ден-ненан а. берийн а юкъаметтигашца доьзна хилла, 276 хаттар берана шен нийсархошца хуьлучу чолхечу юкъаметтигийн хьокъехь ду, кхечу лазамийн хьокъехь 821-зза телефон тоьхна.
Вайн республикехь дика ламаст хилла дIахIоьттина зударшна лерина даздарш дар. Нохчийн Республикин куьйгалхочун Указца 2007-чу шарахь дуьйна билгалдоккхуш ду Нохчийн зудчун де.
2014-чу шарахь 120 зудчунна хIоранна 30 эзар сом ахчанан совгIаташ дина.
Россин Федерацин Президентан 1998-чу шеран 30-чу январехь арадаьлла №120 йолу Указ кхочушдеш Ненан де билгалдоккхуш дукха бераш долу наной кхайкхина, бераш кхиорехь билгалбевллачу наношна совгIаташ дира. 2014-чу шарахь 160 зудчунна хIоранна, 25 эзар сом уш, совгIаташ дира.
Буоберашна социальни гIодаран Iалашонца дешаран керла шо доладалале Нохчийн Республикин Правительствон 2007-чу шарахьлерчу №16 йолчу сацамца нийса а догIуш. «Берийн гIолацаран ерриге а республикин субботни дIаяьхьаран хьокъехь» болчу Къинхьегаман а, социальни кхиоран а министерствос хIора шарахь 31-чу июлехь гIодаран акций йо, цигахь даьккхина ахча буоберашна дIахьажадо.
2014-чу шарахь 16 04 буоберана (хIоранна) 10 эзар сом делла (дерриге а – 16 миллион 40 эзар сом).
Кхин а алсам бу карарчу шарахь берийн могашалла, Iер-дахар тодаран декъехь Нохчийчохь бина белхаш. Цундела де-дийне толуш, ирсе зазадоккхуш ду вайн берийн дахар.
З.ЭЛЬДЕРХАНОВА
А.Мусаеван сурт
шот, 30 май, 2015 шо, № 59