Иза дукха хьалхе велира дех. 1937-чу шарахь НКВД-с тоьпаш тоха кхиэл йина да хIаллаквеш, 1932-чу шеран 15-чу майхь дуьнен чу ваьллачу Дениев Iальвин диъ шо дара. Хиллачух кхета жима вара кIант. Делахь а цунна гуш яра ненан цIеххьана кхоьлина юьхь, ненан бIаьргаш чуьра Iанаоьху шийла гIайгIа. И гIайгIа бахьанехь хилира иза хеназа воккха.
Шен дай схьабевллачу БухIан-Юьртахь вахара 1940-чу шарахь хьалхарчу классе деша. Ден безамна, цуьнан дисинчу чоанах тегийтира кIанта, Iа герга дан доьлча, пальто, цунах йисина «буденовка-м» цо цкъа а коьртара дIайоккхуш яцара.
Iальвис даима дозалла дора шен да ЦIечу Эскаран бIаьхо хилла хиларх. И дозалла дерриге а шен оьздачу дахарехула чекхдаьккхира цо. Бакъду, сталинизман гIуранца цIевзина еанчу 1944-чу февраль беттан 23-чу Iуьйранна, хIара буо хилар а, кхуьнан да ЦIечу Эскарехь гIуллакх дина хилар а тидаме ца оьцуш, дерриге а нохчийн къам санна, махках ваьккхира иза а, цуьнан нана Секент а. Казахстане дIакхаьчча дукхах болу бухIанюьртахой Алма-Атахь нисбеллера. Цигахь чекхъяьккхира Iальвис юккъера школа. Бакъду, хийрачу махкахь нохчийн бераш школе даха мелла хан юкъайоларна, цо белхалойн суьйренан школехь дийшира. Цигахь Iемира цунна говза сурт дилла, хетарехь актер ца хиллехь, Цунах Iаламат дика суртдиллархо хир вара. Бакъду, Дала делла зевне аз дара цуьнан. Цул совнаха, оперни иллиалархойн ерриге а бохург санна репертуар дагахь хаьара жимачу стагана.
Консерваторе деша ваха лаам бара цуьнан цкъа цхьана хенахь. Делахь а, доьзалехь воккханиг хиларна, нанна доьзал хене боккхуш гIо дан лиъна, заводе токарь балха воьду иза. Масех шарахь, белхан накъостийн сий-ларам болуш, болх бо Iальвис заводехь. Амма цуьнан экама са кхолларалле гIертара. Ма-дарра дийцича, кхин цхьа хьуьнар дара цуьнан нийсархой цецбохуш. Цунна чIогIа карадирзинера «степ». Йоккхачу Алма-Атахь вацара вайн махкахочо санна, лаккхарчу тIегIанехь говза «степ» хелхар кхочуш деш стаг. ТIаккха нохчийн къоман хелхар цо мел дика кхочуш деш хилла хир ду аьлла, хета шуна?!
Цундела дукха тамашийна ца хета 1957-чу шарахь, вайнахана цIаберза маршо еллачу муьрехь, Алма-Атахь вовшахтоьхначу нохчийн хелхарийн а, иллийн а ансамбле балха дIаэцначу кегийрхойх, Дениев Iальви хьалхарчу могIарехь вара аьлча. Бакъду, цу ансамблехь беха ца бо цо болх. Вайнах цIабирзина дукха хан ялале меттахIоттайо Советийн Союзан Турпалхочун Нурадилов Ханпашин цIарах йолу нохчийн къоман театр. И театр меттахIотторехь дукха къахьегначу нохчийн сийлахьчу яздархочун Хамидов Iабдуллин хьехамца театрехь болх бан волало иза. Театро дуьххьара хIоттийначу спектаклехь роль тешайо цунах. Нохчийн яздархочо Ошаев Халида язйина «Асланбек Шерипов» цIе йолчу пьеси тIехь режиссераша П.Минаевс, Л.Горькаяс хIоттийначу изза цIе йолчу спектаклехь, Тымчук Севастьянан роль ловзош вара Дениев Iальви.
1919-чу шарахь Соьлжа-ГIалахь кхихкинчу тIамах яра спектакль. Сюжето схьагайтарехь, цхьана ханна деникинцийн карайоьду Нохчийчоьнан коьрта шахьар. Большевик-революционер ву Тымчук Севастьян. Цунна тIедехкина ревкомо Iаламат жоьпаллин декхарш. ЦIечу Эскаран бIаьхойн доьзалш, бохамах Iалашбеш, кIелхьара баха безаш ву иза. Нуьцкъала амал, доккха хьуьнар оьшуш болх бу кхуьнга кховдийнарг. Делахь а, иза тIехдика лараво шена тIедехкинчу декхаршца. Цуьнца цхьаьна билгалдолу нохчийн къоман театре, говза сурт хIотто хууш, похIме актер веана хилар. Иштта дIаболало нохчийн къоман театральни искусствехь сирла лар йитинчу воккхачу артистан беркате болх.
Дениев Iальвих тешийна шолгIа роль – иза Кикилин васт дара, гуьржийн халкъан туьйранаш тIехь Гамрекелис, Нахруцшвилис язйинчу «Майра Кикила» цIе йолчу пьеси тIехь, режиссера Батукаев ХIарона хIоттийначу спектаклехь. Цу спектаклера коьрта роль яра Iальвис ловзийнарг. Дахарехь наггахь а нислуш дац иза, керлачу актерах, труппина юкъакхаьчна валале, коьрта роль тешош. Кхузахь билгалдаккха догIу кхидIа театро мел хIиттийначу спектаклашкахь иза дакъалоцуш хилла хилар.
Мусаев Мохьмада язйина яра «Теркан тулгIеш» цIе йолу пьеса. Режиссера Батукаев ХIарона цу пьеси тIехь хIоттийначу изза цIе йолчу спектаклехь Межин роль ловзош вара хьуьнаре актер. Чолхе васт дара цо кхоьллинарг. Шалхонашца юцаелла амал йолуш вара и дастамаллех цо къехка турпалхо. Делахь а, доза доцуш актерски таронаш йолчу Дениев Iальвис, къегина сурт хIоттош, яьстира цуьнан осала амал. Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран кхузткъалгIачу шерашкахь нохчийн къоман театро хIоттийначу дукхахйолчу спектаклашкахь дакъалаьцна вайн турпалхочо. «Совдаттий, Дауддий», «Лаьмнийн йоI» (автор I.Хамидов), «Уггаре а хьомениш», «Мекхаш-Мирза» (автор – Н.Музаев), иштта дуккха а кхиерш. Цу заманахь билгалйолу актеран амплуа а. Къаьсттина кхиаме лоруш ю забарийн хоршахь цо ловзийна ролаш. Кхин хIумма ца хилча, «Молла-Несарт» цIе йолчу спектаклехь цо ловзийна коьрта роль тоьар яра, халкъан забарча санна, иза къоман иэсехь виса.
КIорггера хаьара актерана нохчийн мотт. Цундела ира а, шен меттехь а нислора цо еш йолу забар. Институт яьккхина вацара аьлла, дуьненаюкъара литература ца йоьшуш, я и ца евзаш вацара иза. Цу муьрехь хIоттийна театро немцойн поэтан, драматурган Ф. Шиллеран «Коварство и любовь» цIе йолу пьеса. Гофмаршалан Вурманан роль ловзош вара хIара цу спектаклехь.
ХVIII-гIа бIешо. Вайнахана дикка генахь бу мохк Германи. Хьолана букъабелла президенташ, герцогаш, гофмаршалш, церан сеттарш, цIархазмана лелайо моттаргIанаш, доза доцу шалхонаш. Цхьа текхаргийн уьйриг хеталора наггахь и берриге а, сел цхьабосса вовшахкхетта белхий. Амма вайнехан актерийн хьуьнар, говзалла тоьира и ямарт уьйриг баста, кхиамца спектакль дIаяхьа. Цу кхиаман доккхах долу дакъа Дениев Iальвин хьуьнарех доьзна дара. КIезиг ца хилла нохчийн къоман театран сцени тIехь оьрсийн драматургин классика. Гоголь, Островский, Сухово-Кобылин, Чехов, иштта дуккха кхин а. Дениев Iальвин похIма бахьанехь лаьттина аьлла, хета вайн театран репертуарехь дуккха а шерашкахь Гоголь Николай Васильевичан «Зуда ялор» пьеса. Шатайпа лараме меттиг дIалоцуш ю вайнехан театральнин искусствехь цкъа мацах нохчийн къоман театро хIоттийна хилла А.Островскийн пьеси тIехь «Без вины виноватые» цIе йолу спектакль а. Шмагинан роль ловзош вара Iальви. «Ловзош» аьлча-м цхьа дай хетало иза. Бакъволу актер даима вогу, веха шен турпалхочун дахарца, цуьнан массо а лазам экамчу сих чекхбоккхуш. Ткъа иза шен сица, дахаран кепаца, ойланийн аьрхаллица бакъволу актер вара. Цундела дукхавезара иза халкъана. Ю дера цуьнан коьрта роль, цкъа а лийр йоцчу, нохчийн драматургин классика хилла дIахIоьттинчу, вайна массарна а дукхаезачу «Бож-Iела» спектаклера Сутарбин роль. Шен кхоллараллин гIушлакхе кхечира актер и самукъане васт кхуллуш. Амма цул хьалха а, я цул тIаьхьа а Нохч-ГIалгIайн халкъан артиста Дениев Iальвис ловзийна цхьа а роль яц ледара. Уьш массо ю шайх довха дош ала хьакъдолуш. Делахь а, халкъан иэсехь висина-кх иза «Сутарби» аьлча, буьйса хазйина седа санна, хIораннан даг чохь цуьнан амат серладолуш.
Кху деношкахь 30 шо кхочу иза вайца воцу. 1985-чу шеран май беттан 28-чу дийнахь дара и воккха артист вайна юкъара дIавоьдуш. Хала дара и иэшам лан. Делахь а, Дениев Iальви шен хьовсархошна дага мел вогIу, цуьнан сирла са вайца хир ду.
ГАЗИЕВА Аза
шот, 30 май, 2015 шо, № 59