2015-гIа шо Россин Президента Путин Владимира литературин шо аьлла дIакхайкхийна вайн махкахь. Иза тидаме эцна, вайн пачхьалкхехь шуьйрра дIахьош ду литература йийцаре яр, яздархойн цхьаьнакхетарш дIадахьар, литературина хьалха лаьтта декхарш хьахадар. Иштта дIахьош ду дуьненна гIарабевлла бевзаш болу яздархой дагалацар, царах хьакъ долу довха дош алар. Нохчийчохь а хуьлу цу тайпа цхьаьнакхетарш. Вайна юкъара дIабевлачарна юкъахь кIезиг бац къоман синбIаьвнаш хилла лаьттина яздархой. Царах цхьаъ ю Ахматова Раиса, дуьненна вайнах бовзийтина дуьххьарлера нохчийн поэтесса. Шуьйрра а, кIорггера а ю цуьнан поэзи. КIезиг дац Раисин байташна юкъахь, нохчийн къаьхьчу кхолламах лаьцна чулацаме могIанаш а. Амма, дукха хьолахь, цуьнан поэзи безаман лирика ларалуш ю. Цуьнан коьрта бахьана поэтесса зуда хилар хила там бу. Мухха делахь а, цуьнан заманахь баьхначу вайнехан зударийн синойн эла хилла чекхъяьлла башха поэтесса. Цуьнан поэзи цкъа йовза ирс хиллачарна хIинца а дагара ца йолу Ахматова Раиса а, цуьнан мерзачу гIайгIанца зевнечу ирсан цинцаш дуьйцина кхолларалла.
Иза йина 1928-чу 13-чу шеран декабрехь Соьлжа-ГIалахь. Цуьнан да Солтамурд ШаIми-Юьртара хилла. Делахь а, доьзална напха даккхарна а, белхан меттигна а бегIийла хеташ, вайн коьртачу шахьарахь Iар-вахар долуш хилла иза. Цундела хила а там бу Ахматова Раиса школехь дешна. Цу хенахь, юьртара мехкарий, дукха хьолахь, школе бохуьйтуш ца хилла. Раисин ирс хилла ала мегар ду цу тIехь. ВорхI класс чекхъйоккхий, иза Серноводскерчу хьехархойн училище деша йоьду. Цу хенахь гучуйовлу Ахматова Раисин дуьххьарлера байташ. Иза дара 1942-чу шарахь, къоначу поэтессийн 14 шо долуш. Серноводскера хьехархойн училище чекхяьккхина яьлча иза дехарш дой ТIехьа-Мартан районан газете балха кхойкху. Цу газетехь дуьххьара гучудовлу цуьнан поэтически могIанаш.
Йоццачу хенахь цигахь болх бо цо. Амма 1944-чу шеран 23-чу февралехь, сталинизман къизаллица цIевзина еанчу шийлачу Iуьйранна махках йоккху Ахматова Раиса, дерриге нохчийн къам санна. Кхойтта шарахь хало, харцо, шело, гIело, мацалла – дерриге а лан дийзира вайнехан. Цу декъазчу декъехь яра нохчийн къона поэтесса а. Делахь а, цу инзаре халачу зерех доьналлица чекхъяла нуьцкъала амал хилла Раисехь. Бохамашка ша хьашийтина, йоьхна, яьржина цкъа а мукъа ца Iийна иза Казахстанехь а. Цкъа юьхьанцарчу классашна хьоьхуш, школехь болх бина Р.Ахматовас. ТIаккха 1955-чу шарахь Алма-Ата гIалахь, «Къинхьегаман байракх» цIе йолуш нохчийн маттахь газета арадала доладелча, редакце балха йоьду иза.
Вайнах махках баьхна даьккхинчу 13 шарахь, сапаргIатдаьлла мукъа Iийна яц къоман кхоллараллин интеллигенци. Цо хаддаза цхьацца бахьанаш лехна, къам Даймахка цIадоьрзу де герга озо гIерташ. Цу са карзахечу тобанца хилла Ахматова Раиса а. Цунна къеггина тоьшалла ду поэтессин дахарера хIара бакъдерг. Цкъа цIеххьана хабар даьржира, Казахстанан коьртачу шахьаре Алма-Ата вогIуш Хрущев Никита ву аьлла. Хууш ма-хиллара; Хрущев хIетахь компартин генеральни секретарь вара. Ахматова Раиса коьртехь йолуш, «Къинхьегаман байракх» цIе йолчу газетера мехкарша сацам бира, хьешана тIекхача. Ахматова Раиса, Бакашева Раиса, Нинциева Нина Казахстанан партин ЦК-н гIишлонан неIарера дIа ца бевлира, генсекана тIекхаччалц. ТIе а кхечира. БIаьрхишца мехкарша Хрущевга дIадийцира вайнахана цIаберза лууш хилар.
Вайнах Казахстанера цIабирзинчу шерашкахь «Ленинан некъ» газетехь болх бира Ахматова Раисас. ТIаьхьо Нохч-ГIалгIайн республикин культурин министран заместителан даржехь болх а бира. 1961-чу шарахь Нохч-ГIалгIайн яздархойн союзан председатель хоржу Ахматова Раиса. Ткъа шарахь сов цу даржехь болх бо цо. Цуьнца цхьаьна республикин Лакхарчу Советан депутат хуьлу Раиса. Вайн махкахь евзина Iаш яцара иза. Вайн махкахо кест-кеста хоржура Советски Союзан а, Россин Федерацин а яздархойн правленин декъашхо. Амма муьлххачу даржехь ша хиларх а, Раисина даима хан карайора, Нохчийчуьра миска адам тIеэца а, цуьнан баланашна орцах яла а. Цундела езара Ахматова Раиса халкъана. Ларамза дацара цунна «Нохч-ГIалгIайн халкъан поэтесса» аьлла сийлахь цIе тиллар. Нохчийн къомана баккъал а Iаламат дукхаезара Ахматова Раисин зевне поэзи. Халкъо цIеначу даггара дозалла дора шен оьздачу йоьIах.
Байтийн итт сов гулар яра Ахматова Раисин зорбане яьлла. Уьш езаш тIеоьцура книгашъешархоша. Нохчийчохь евзина ца Iаш, генна дозанал арахьа езаш тIеоьцура цуьнан поэзи. Ингалсехь, Францехь, Индехь зорбане йийлина Ахматова Раисин книгаш. Цуьнан цхьайолу байташ дуьненан поэзин жовхIарш хилла дIахIиттина. 1992-чу шарахь вайна юкъара дIаяхана Ахматова Раиса. Дала гечдойла цунна. Схьаелахьара дезткъе бархI шо кхочур дара цуьнан кху шарахь. Дика хир дара и тидаме эцна, Нохчийн Республикин яздархойн союзо Ахматова Раисин «Хаьржинарш» цIе йолу цхьа гулар араяккха кечам бан болийча. Дукха адам ду вайн махкахь поэтессин шовда санна хьаьъна йолчу поэзех марзо эца хьаьгна.
Шийла мох, со шелъеш, Массо а хIуманан
Сан дегIах хьерчалахь, ю шен-шен
Меженаш эгаеш, Шен-шен бу хIора а
Со къаръян хьажалахь, ХIуманан мах.
Нуьцкъала шок етташ, Ткъа дийцал, ахь мичахь,
Сан лергаш къарделахь, Мел мах
Хьайн суйнаш сан цIийца, Доьхкира хьайх тешна
ДегI шелдеш, кхерстаде! Нехан дог
Харцаяхь бертал,
Нагахь со ницкъ боцуш Тешнабехк бина хьо
Йисича сел холчохь, муха лов лаьтто?
Сан голаш лахийна, Ткъес муха ца тоьхна?
Ца гIоттуш йисича, Ца лекъна хиш?
Со къа а ца хеташ, Сийначу стиглара,
ДIашаръе лаьттара. массарна санна,
Сайн юьрте, Даймахке, Хьуна а къежа-те
Халкъе сан безам нур сирла малх?!
Таллахь, барамал
И кIезиг хилахь, Гечдийр ду хьуна-м:
Хьомечу махкана ду вай цхьа адамаш.
Сайн ницкъаш дIабала Кхул тIаьхьа хьоьга и
Со кийча ца хилахь, ас хьахор дац.
ДIаэца лаьттара. Ткъа дагна… цунна-м
и дицлур дац цкъа а –
Цунна ахь дIалур бу
буьззина мах.
ГАЗИЕВА Аза
№ 66, шинара, 16 июнь, 2015 шо