Нохчийн литературина доккха беркат даьлла меттиг ю, Нажи-Юьртан кIоштара вайнехан шира юрт – Мескета. Нохчийн къоман яхь, юьхь, лазам, дозалла ларалуш хилла сийлахь воккха яздархо Айдамиров Абузар Мескетахь вина, кхиъна, ваьхна ву. ХIинца цуьнан йоI Машар ю, шен ден лорах, яздархо хилла, схьайогIуш. Къоман литературехь лераме меттиг дIалоцуш волу поэт Сайдулаев Хьасан а ву Мескетахь Iаш-вехаш, хьанал а къахьоьгуш, шен байташца вайн дегнаш хьоьстуш. Схьавалар Мескетара долуш ву тахана вай шех дийца лерина волу поэт Саиев Iумар. Нохчийн къоьжа лаьмнаш санна нуьцкъала, царах схьаIийдало шовданаш санна сирла, цIена ю цуьнан поэзи. Цхьа шатайпа нохчаллин хIуо детталуш, мукъаме ю поэтан исбаьхьа кхолларалла. Цунна тоьшалла ду вайн махкарчу иллиалархоша иллешка ерзина, поэтан дукхах йолчу байташна шолгIа дахар делла, уьш тIома яьхна хилар. Ткъа и иллеш Нохчийчохь ладогIархойн шуьйрачу гуонаша дезаш тIеоьцуш ду, говзачу дашца дахаре безам чIагIбеш, дикане, машаре, къинхетаме кхойкхуш хиларна.
Саиев Iумар дуьнен чу ваьлла 1959-чу шеран 27-чу июнехь Мескетахь. Юккъера школа-м Гуьмсехь чекхъяьккхина цо. Школехь доьшуш волуш байташ язъян а волавелла. «БIаьсте» цIе йолуш яра Саиев Iумара язйина дуьххьарлера байт. 1976-чу шарахь зорбане елира иза, Гумсан-кIоштан газетехь. ХIетахь дуьйна зорбане юьйлуш ю поэтан шатайпаллица къаьста стихаш.
Школехь волуш дуьйна цхьа ирс дара Саиев Iумарна тIехьаьвзина. И юккъерчу школехь доьшуш хиллачу Гуьмсехь вовшахтоьхна литературни цхьаьнакхетаралла яра, «Шовда» цIе йолуш, нохчийн халкъан поэт Рашидов Шаид коьртехь волуш. Вайн махкахь бевзаш болу поэташ бевлла цу беркатечу бенара. Царна юкъахь бу Цуруев Шерип, Борхаджиев Хож-Бауди, Юсупов Руслан, иштта кхиберш а. Цу тобанца кхиъна ву Саиев Iумар а. Даймахках, Iаламах, ненах, безамах ю цуьнан зевне поэзи.
1977-чу шарахь кхиамца юккъера школа чекхйоккхий, Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан университете деша воьду Саиев Iумар, филологан говзалла караерзо дагахь. 1982-чу шарахь университет чекхйоккхий, шен дай баьхначу Мескета хьалавоьду къона поэт, цигарчу школехь нохчийн мотт а, литература а хьеха Iалашо лоций. Дала декъала войла иза, яздархочо Айдамиров Абузара директоран даржехь болх бен школа яра иза. Iаламат доккха жоьпалла, цуьнца цхьаьна доккха ирс хетара Iумарна, Абузарна хьалха ша нисвалар. Цу хенахь а мехкан дозалла дара яздархо, хьаналчу къинхьегаман къеггина масал а дара. Абузара дог ира-кара хIоттийна, цо тешам белла, цуьнгара гIо-накъосталла долуш литературин хьаьттахь ша орамаш хецна хеташ ву поэт.
35 шо сов хан ю Саиев Iумаран байташ зорбане юьйлу. Уьш хаддаза зорбане йийлина «Васт», «Даймохк» газетийн агIонаш тIехь. Саиев Iумаран байташ кест-кеста хуьлу «Вайнах», «Нана», « СтелаIад» журналийн агIонаш тIехь а. Федеральни шуьйрачу хаамийн гIирсаша а зорбане яьхна вайн махкахочун байташ. 2003-чу шарахь Москва-гIалахь араяьллачу нохчийн поэзин антологина юкъахь а ю Саиев Iумаран байташ. Поэт лаккхара корматалла, похIма долуш хиларан бIаьрла тоьшалла ду иза.
2004-чу шарахь дара Саиев Iумаран дуьххьарлера книга зорбане яьлча. Цу муьрехь вайн махкахь чолхе хьал хиларна, Махачкалахь араелира Iумаран и книга «Синтем байна мохк» аьлла хаза цIе йолуш. Бакъду, тIаьхьо Нохчийчохь а зорбане елира Саиев Iумаран байтийн гулар «Дагара дийцахь, Нохчийчоь» цIе йолуш. Вайнехан къоман литература езачара лаккхара мах хадош тIелецира и. ЦIенчу ненан маттахь, кIорггера чулацам болуш алссам байташ хилар дара цуьнан бахьана.
Бакъду, еккъа байташ язйина Iаш вац Саиев Iумар. Цо жигара дакъалоцу вайн мехкан юкъараллин дахарехь. Нохчийн яздархойн тобанца кест-кеста кхочу луларчу мехкашка. Гергарло леладо луларчу къаьмнийн яздархошца. Уьш болчу хьошалгIа воьду, вайн махка уьш схьакхойкху. Цо гергарло лелочу яздархойх бу Дагестанера Алиева Фазу, Ахмедов Магомед, Увайсов Суггури, иштта кхиберш а. Гергарло, доттагIалла цаьрца леладарал совнаха, вайн махкарчу тIекхуьучу чкъурана церан кхолларалла йовзийта Iалашо йолуш Iумара аналитически статьяш туху газеташ тIе. Дуьйцу церан корматаллех, чулацамечу кхоллараллех, вайн къаьмнашна юккъерчу вежараллин доттагIаллех. Ма-дарра дийцича къона тIаьхье кхетош-кхиоран болх дика карабирзина цунна. Нохчийн Республикин культурин министерствехь йолчу дешаран-методически марказехь директоран болх беш ву иза карарчу хенахь. Шен балхаца Iаламат дика ларош схьавогIуш ву. ПохIме стаг, иза массо хIуман тIехь похIме хиларна тоьшалла ду, хьаналчу къинхьегамехь, халкъана, махкана вацарехь шен ирс карийна нохчийн поэт Саиев Iумар. Нохчийн литературе ларамза нисвелла хьаша иза цахилар гойту цуьнан байташа.
ЛАРБЕЛАШ НЕНАН МОТТ
Варийлаш, ларбелаш
Ненан мотт сийлахь,
Дог токхдеш бийцарца
Диканехь-вонехь,
Цу маттахь шу вовшех
Дага ца дийлахь,
И бицлуш лаьттар бу
Даймехкан сонехь.
Лаьттар бу, къух даьлла,
Варшахь некъ санна,
Хьашт эца да воцуш,
ДIатесна гIийла.
Дуьххьара бер хьостуш
Бийцинарг нанас,
Хийла къам шен даржехь
Айинарг сийлахь.
Лаьттар бу, меттанаш
Доьзалехь совдаьлла
Меран бер санна.
Заманан йохаллехь
Лер толкхадуьйлуш,
И бала буьсур бу
Ша и къам санна.
Ломахь б1аьсте
Лаьмнаш ира догIаделла Iа.
Ойланашка дахна тийналлехь.
Т1ехьа дуьтуш дорцан шийла Iа.
БIаьсте гучуели сийналлехь.
Малхо нур ца кхоош хьаьстина,
ПетIамат го патар лаьстина.
Олхазарша дуьйлуш эшаре.
Дитташ самадоху бIешеран.
Iаннашкара саьнгарш Iийдалуш,
БIаьстено тIеIенадо шен туш.
Дог сан, дузий шовкъах, декхалой,
Стиглан Iаршехь мархех хьекхало.
Орга догIу тулгIеш керчаеш,
Экха санна гIергIаш, дистина.
Цо шен цергаш хьоькхуш бердах дIа,
Нана-даккхий чхернаш цистина.
Малха кIелахь хIоттадина той,
ЧIинг йоьхьуьйтуш хьийза куьйранаш.
Нохчийчохь сан, мат ера ю хьо,
Суна гIенах гинчу туьйранах.
ГАЗИЕВА Аза
№ 69, шинара, 23 июнь, 2015 шо