КIезиг бац нохчийн къоман буьрсачу исторехь шайх баккъал дозалла дан хьакъдолу мехкарий. Царех цхьаъ ю Муртазалиева Майса. Нохчийн къоьжачу лаьмнашкахь цIарна цIе яхана обарг хилла цуьнан да Джовтхан. Бакъду, дуьнен чу волуш обарг хилла воьссина вац иза кху малх кхетачу лаьтта тIе. Цкъа хир хаддалц оьрсийн паччахьан кIайчу эскаршшца тIом бина цо. ТIаккха дIахIоьттина а далале советийн Iедало харцонаш лело йоьлча цунна дуьхьалваьлла иза. Советийн Iедална дуьхьал Нохчийчохь хиллачу массо а гIаттамехь жигара дакъалоцуш хилла хиларца ерриге а Къилбаседа Кавказехь вевзаш вара обарг. Цундела Iедалан хьадалчаш бIаьрга сара кхетча санна луьра хьийзаш хилла Джовтхан схьалаца Iалашо юьхьарлаьцна. Амма хьекъал ира, бIаьрг сирла, вадар маса долу обарг, мел чIогIа лаьцна гуо хиларх, кIелхьара волуш хилла, мостагIийн кара ца воьдуш. ТIаккха цуьнан доьзалехь таIзар латто долийна Iедало. Чуйоьллина Джовтханан хIусамнана, карахь бер долуш. Набахтехь текхна Iазап бахьанехь алсам сиркхонаш лехьийна, цигара цIайирзина дукха хан ялале дIаяьлла иза. Иштта велла цуьнан карахь хилла жима кIант. Хас-Мохьмад, Майса цIе йолуш кхин а ши бер хилла Джовтханан. Шайн нана дIаяьлча, паргIат Iан-даха шаьш дуьтург цахиларх дика кхеташ йолу Майса, шен жимах волу ваша Хас-Мохьмад эцна, обаргашна тIе хьуьнах дIаяхана. Юьхьанца, обаргийн бедарш юьттуш, царна яа-мала кечъеш, иштта кхидолу кега-мерса гIуллакхаш деш хилла кхиъна йогIучу йоIа. Амма заманан йохалла герз лело Iемина цунна. Мел генара Iалашо лоций, нийса топ кхуссуш хилла. ХIетахьлерчу Iедалан къизалла совъяла йоьлча, царна дуьхьал тIом болийна Майсас. Кхоъ, виъ, пхиъ стаг вен кайолуш хилла йоьIан, ша герз мичара детта мостагIий кхетале. ДегIана яй, дечунна каде йолу йоI, ша дIаьндарг санна чехка хьийзаш хилла кхехкачу тIамехь, гIа санна мостагIий иэгош. 1936-чу шарахь дуьйна билгалъяьлла яра Майса харцонна дуьхьал луьра къийсам латторца. Халкъан юкъара схьаяьлла къоман йоI ша хиларе терра цунна гора советийн Iедало мискачу адамашна тIехь латто харцо. Къинхетамза хIаллакбеш бара Iелам нах. Цхьаьннан кертахь бежана я уьстагI ца буьтура колхозе дIаийзош. Пхи котам кертахь йолчуьнгара йоккхуш хIоийн налог яра. Резавоцуш, дуьхьала вистхилларг «халкъан мостагI» кхайкхавой, тIепаза дуьнен чуьра войъуш вара. Оцу харцонашна дуьхьал тIом беш яра Муртазалиева Майса. Бакъду, къизаллина дуьхьал тIом бина Iийна-м яц и майра йоI. 1942-чу шарахь немцошна дуьхьал тIом бан а дийзира цуьнан. Цу муьрехь нохчийн лаьмнашкахь болчу обаргийн кхеташонаш хуьлуш хилла. Уьш вовшех дагабуьйлуш хилла. Цхьаболчарна нохчийн лаьмнашкара советийн Iедал эккхоран Iалашонца немцойн эскарех дIакхетар бегIийла хеташ хилла. Амма дукхах болу обаргаш цу гIулчана дуьхьал хилла. Къаьсттина дуьхьал ваьллачарех вара Майсин да, къена Джовтхан. Цунна цхьана а кепара башхалла ца хетара цхьа дажал вукхуьнца хийцавалар. Ерриге Европехь, къаьсттина шен Даймахкахь – Германехь Гитлера бехк боцу адамаш хIаллакдина хилар хаьара къеначу обаргана. Хьекъална ира, сема волчу Джовтханна нохчийн къомана дика дохьуш ца гIертийла хаьара фашисташ Кавказан лаьмнашка. Гитлерна оьшург Соьлжа-ГIалара мехкадаьтта дара. Иштта шена хетарг къеначу обарга кхеташонан кхиэле диллича, нохчийн дукхах болу обаргаш цунна тIетайра. Ткъа дас аьллачунна тIера йолиийла Майсин данне а дацара. Цундела кIорггерчу ойланашка йийлар доцуш герз тIе дахийтира цо ларамза ша тIеIоттаеллачу немцойн десантана. Уьш масех стаг вара, 1942-чу шарахь нохчийн лаьмнашка кхоьссинчу немцойн десанта юккъера. Курачу ойланца хьалхаваьлла полковник волуш. ЙоIа тIе герз хьажийна совцийра уьш. Нохчийн къоман мехкаршца дерг Iаламат экама хила догIий хууш болу немцой кIеда-мерза къамеле бевлира. Царна тайначух тера дара, бIаьллинган сара санна юткъа, хьаьрса месаш, хьаьъна бIаьргаш долу и оьзда йоI. Амма эвхьазо куьйга эшарехь ша аьллачух йоI кхето воьлла немцойн эпсар, бIаьрнегIар тоха ца кхуьуш, герз кхетта вуьйжира. Иштта чевнаш хилира немцойн салташна. Майсас цкъа а, цхьангга а ца бойтура шеца бегаш. Вай ца дезачара шайна ма -луъу хабарш-м дуьйцур ду, делахь а тIекхуьучу чкъурана хаа дезаш цхьаъ ду: нохчийн ширачу лаьмнашкара фашисташ лаьхкинарш вайнехан обаргаш бу. Цу мехалчу гIуллакха юкъахь Муртазалиева Майсин доккха дакъа ду.
…1943-чу шеран чаккхенехь Нохчийчохь Iаламат дукха цIен эскарш дара. Вайнах цIера бахарна кечам бина баьллера. Делахь а советийн Iедалан садууш цхьа сингаттам бара – лаьмнашкахь алссам обаргаш бара. Бехк боцу къам махках даьккхича цара гIаттам бан тарлора. Ткъа немцойн фашисташца тIом беш йолчу СССР-на иза бале дала тарлора. Цундела советийн Iедало цхьа шатайпа ямарт гIулч яьккхира. Цо амнисти кхайкхийра обаргашна, хIинццалц Кавказан ламанхошца дIакхехьна къиза политика нийса ца хиларна къера хуьлуш. Дукхах болу обаргаш, герз охьадиллина, цIабирзира. Царна кIордийнера берзан йорт, бевза-безачарех хьегар. ХIора стагана лаьара шен доьзалца паргIат ваха, тIаьхье кхио, дикане сатийса. Лаьмнашкахь виснарг иттех стаг вацара. Уьш ца тийшира Сталинан хIилланах. Ца тешначарна юкъахь вара къена Джовтхан а, цуьнан доьзал а. Цара а цкъачунна Iедална кхийсарш яр сацийра, цIабирзинчу шайн накъосташна шаьш бахьанехь зулам ца далийта. Замано гайтира Сталинах ца тешарх Джовтханан бехк цахилар. Дог кхиъна хиллера къеначу обарган… Цхьайолчу ханна, лаьмнашкара шайн лаамехь цIабирзина обаргаш Iедало парIат баха битира. Амма масех бутт балале, цхьана буса чекисташа берриге а дIалахьийна, царна тоьпаш туьхийра. КIелхьаравала кхиънарг пхи-ялх стаг бен воцуш.
1944-чу шеран январь баттахь чекисташа хабар даржийра Нохчийчохь; Муртазалиев Джовтхан обарг валар 25 шо кхачарца доьзна Сталина леррина Указ даьккхина цунна амнисти кхайкхош, шен лаамехь Iедална тIевагIахь. Ткъа халкъийн баьчча волчу Сталина дуьйцучух ца тешаш кхидIа а шен обаргалла цо дIаидадахь, и тIе вуссуш хилла Зумсара масех юрт сийначу цIарах ягор йолуш ю бохуш, кхерамаш туьйсура чекисташа даржийначу хабарша. Джовтхан дика кхетара цу питанечу хабаршца йолийнарг керла ямартло хиларх. Делахь а цунна дика девзира советийн Iедал. Нохчийн лаьмнашкара декъаза кIотарш баккъал яго тарлора Сталинан хьерадевллачу жIалеша. Ша бахьанехь зулам мискачу адамашна цо цкъа а ца хилийтинера. Ткъа хIинца а декъаза шен цхьа са бахьанехь иза хуьлуьйтийла дацара. 1944-чу шеран февраль беттан 18-чу дийнахь шен ваша Аюб, цхьаъ бен воцу кIант Хас-Мохьмад эцна, Джовтхан Iедална тIевахара. Цуьнан йоIах Майсех дерг аьлча, архиверчу документаша дуьйцург бакъделахь, иза лаьцна 1944-чу шеран 7-чу мартехь. Вайнах цIерабаьхна нийсса ши кIира даьлча. Со дог тешна ю оцу шина кIирнах, шен йолчу таронца, цу муьрехь 26 шо кхаьчна хиллачу нохчийн майрачу йоIа, чIир эцна хирг хиларх. Схьалаьцначул тIаьхьа дуккха а шерашкахь набахтехь яллийна Майса. Цкъа Соьлжа-ГIалахь, тIаккха Ростов гIалахь, эххар а Москвахь. Цхьа хан яьлча таIзарх мукъа йитина, вайнах болчу Казахстане дIахьажийна. Делан къинхетамца цу хийрачу махкара цIайирзина Муртазалиева Майса, Нохчийчохь тIаьххьара тIеман кIур хьовззалц яха яьхна. Цо кIезиг дуьйцура обаргийн дахарх лаьцна. Ма-дарра дийцича иза къамелана тIера яцара. Амма цуьнан хебаршка ихначу оьздачу юьхьтIехь гуш яра хьегначу Iазапан лараш. Замано баса даьхначу бIаьргашчуьра хаддаза Iанаоьхуш доза доцу гIайгIа хуьлура. Нохчийн къомо текхначу халонийн а, чекхдевллачу буьрсачу денойн а кIорггера ойла йойтуш.
ГАЗИЕВА Аза
Пайдаэцна Музаев Мохьмадан «Воительницы» цIе йолчу статьях
№ 72, шинара, 30 июнь, 2015 шо