2015-чу шеран 11-чу июлехь 175 шо кхаьчна Валарг цIе йолчу нохчийн ширачу юьртахь буьрса тIемаш кхихкина. Инарла Апполон Васильевич Галафеев ву шен эскарца цига чугIоьртинарг. Цуьнан къизалла Кавказехь евза дукха хан хилла.
1838-чу шарахь дуьйна инарла Павел Христофорович Граббе куьйга кIел долчу эскаршкахь лаккхарчу чинехь эпсар волчу цо Къилбаседа Кавказехь тIемаш бина, къинхетамза ярташ дIахьоькхуш, маьрша адамаш хIаллакдеш, ламанхой Iазапехь латтош. 1839-чу шеран апрель баттахь дIаболийна сентябрь бутт тIекхаччалц, имам Шемалан бIоца тIемаш беш, чекхъяьккхина цара и еха аьхке, Ахульго цIе йолу юрт схьаяккха Iалашо йолуш. Цигахь баьккхинчу толамо Iехийна, ДаьргIа гIоьртина. Амма хьалха ваьлла имам Ташу-Хьаьжа (Воккха-Хьаьжа) волчу вайнехан къонахаша, чаболахь йом яйтина кхайкхаза баьхкинчу хьешашка, Веданхойн къоьжачу лаьмнашкара. Цундела, цигахьа догдохийла цкъачунна шайн йоций хууш, Галафеевн эскарша 1840-чу шеран бIаьстенан юьххьехь Нохчийчоьнан малхбузехьа талораш дIадолийна.
Цу муьрехь шен бIоца гиххойн хьаннашкахь хьулвелла хилла имам Махьмин Ахберд. Цо кест-кеста тIелатарш деш хилла Грозная гIопехь туп тоьхна лаьттачу оьрсийн паччахьан эскаршна. Оьрсийн эскаршна ГIап шайн долахь хетарх, вайнехан лозучу иэсехь кхин дара, ткъех сов нохчийн юрт къинхетамза ягийначу меттехь кураллица йоьгIна гIап, царна гергахь паччахьан Iедална кIарлагIа хилла лаьттара. И бахьана долуш дора вайнехан яхь йолчу кIенташа, Грозная гIопана кест-кеста тIелатарш, декъазчу халкъе, махке кховдийна харцо ца лалуш, шайгахь йолчу таронца, хьаьшначу маршонна, бакъонна бекхам бан лууш. И лазам дагчохь кхобучу кIентех цхьаъ вара Махьмин Ахберд а. Iожалла йоцчо къар вийр воцуш, майра кIант вара иза. Нохчийн къоьжа лаьмнаш цецдаххал доьналла дара цуьнгахь. И хIаллакван йолчу Iалашонца 1840-чу шеран июль беттан йолхалгIачу дийнахь, Грозная гIопера араваьлла, Нохчийчоьнан къилба-малхбузехьа агIор йолчу ярташкахь таIзаран экспедици дIаяхьа новкъа велира инарла Галафеев, герзах воьттина ши эзар гIаш-салти, цхьа эзар виъ бIе дошло шеца волуш. Цуьнца цхьаьна Галафеевн эскарша шайца дIатекхош кхин ейтта йоккха топ яра. Пекъар-инарлина моьттуш хиллера, новкъахь кхин зен-зулам доцуш ша юьхьарлаьцначу Iалашоне дIакхочур ву. Амма цу некъаца Iохкучу нохчийн ярташкара бахархой, хаддаза догIанах тIебоьлхучу бохамаша дегнаш эшо Iемийна бара. Уьш кхийтира паччахьан эскарш диканна хьалагIерташ цахиларх. Шайгахь йолчу таронца цара дуьхьало йира инарла Галафеевна. Луьра тасадаларш хилира ГIулара йисттехь, Закан-Юьртахь, Хаьмби-Ирзехь, ШаIми-Юьртахь. И некъахьовзам бахьанехь масех де дайъа дийзира Махьмин Ахберд хIаллакван арабаьллачу бIонан. Цул совнаха гиххойн хьаннашкахь хьулбеллачу имаме хабар кхаьчнера тIегIерташ оьрсийн эскарш ду аьлла. Шаьш хьулделлачу хьаннашкара арабевлла, Валарг хица, тIамна аьтто болу меттигаш схьалаца кхиънера нохчийн кIентий. ТIеман эрчонах озабалар хIун ду ца хуу, мостагIчух даймохк ларбан болчу лаамо гIовттийна, Дела Ша воцчуьнга къарлур боцуш кIентий бара уьш. Нийса хир дацара 1840-чу шеран аьхкенан юккъерчу баттахь хиллачу тIемашкахь къинхетамза тIелеттачу эскаршна дуьхьало еш, беккъа цIена цхьа валаргхой бара аьлча. Шайн юрт ларъеш цара жигара дакъалаьцна хиларан цхьа а шеко яц. Делахь а, кIезиг ца хилла цу тIемалошна юкъахь луларчу ярташкара кIентий а. Вайнехан къонахаша цкъа а, цхьана заманчохь а тесна буьтуш ца хилла дагахь боцчу бохамо йийсаре лаьцна декъаза махкахой. Гихтара, Котар-Юьртара, шина МартантIера. иштта кхечу ярташкара орца кхаьчна цу доьхначу дийнахь валаргхошна. Амма, ницкъашна юкъахь йолчу башхалло шениг дина. Дуьненан исторехь бисина и луьра тIом, оьрсийн сийлахь-воккха поэт Михаил Юрьевич Лермонтов цу тIамехь дакъалоцуш хиларна. Дакъалаьцна ца Iаш, шен синхаамаш бовзуьйтуш йоккха стихотворени язйина цо, «Валерик» цIе йолуш. Цу заманахь а ешнарг ойлане воккхур волуш, нуьцкъала байт ю оьрсийн поэта язйинарг. Цо ма-ярра Iорайоккху паччахьан Николай хьалхарчун ямарта политика, Кавказан ламанхошка къинхетамза кхийдайо харцо.
Хазахета заманан йохалла мехалла ца йовш, «Валерик» байт дешархошна евзаш, езаш йолуш. ТIом хиллачу дийнахь Лермонтовс и байт язйина хилча, оьрсийн сийлахьчу поэтан уьйр-марзо халкъалахь еха а кхечи 175 шо. Теша лаьа кхин эзар шерашкахь иза ехарг хиларх, вайнаха хьегна къай-балий хIораннан иэсехь карладохуш.
ГАЗИЕВА Аза
№ 83, шинара, 28 июль, 2015 шо