Мацах цкъа цхьа къона зуда хилла Iаламат йоккхачу гIайгIанехь, шен хIусамдеца йолу юкъаметтиг мелла а шога хеташ. Олуш долу дош кIоршаме, юьхь йоцуш олуш хиллачух тера ду цуьнан хIусамдас. Эххар а ша йинчу ненах дагаяьлла иза, хIусамден амалехь шена цатовшдерг хьахош, цуьнан чордачу къамелашна арз деш.
Ша цхьа дарба кечдийр ду хьуна,- аьлла нанас,-амма и дарба кечдан ахь суна кхо чо бан беза. Ма мотталахь оьшучу дарбина мух-мухха а долу чоьш мегар ду. Уьш цIоькъалоьман мекхех баьккхина бан беза!
И бохург хIун ду!? Ас муха боккхур бу цIоькъалоьман мекхех чо? Цхьаммо, цкъа а баьккхина беана олуш ца хезна суна и тайпа чо…
Хьажал хьо хьайга баккхалой. Хьо зуда ма ю, ткъа зудчунна доггаха дан лиънарг цкъа а юкъах дисина ма дац.
ХIусамдеца йолу юкъаметтиг дIанисъян чIогIа лууш йолу зуда ойлане яьлла. ТIаккха бийначу уьстагIан ах агIо эцна хьуьнах яхна. Керлачу жижиган хьожа кхетта цIоькъалом, мичара дели ца хууш, чухьаьдда декъазчу зудчунна. Кхераелла жижиг охьакхоьссина зуда едда кIелхьара яьлла. ШолгIачу дийнахь а иштта жижиг эцна юха а хьуьнарг яхана и пекъар. Амма селхана санна кхераелла яда ца йодуш, цIоькъалом жижиг диъна даллалц, цуьнга хьоьжуш лаьттина, тIаккха меллаша йолаелла цIа яхана. КхозлагIчу дийнахь а, доьалгIачу дийнахь а изза кеп хIоттийна зудчо. Ткъа пхоьалгIачу дийнахь жижиг дохьуш схьайогIуш йолчу шена дуьхьал даьлла, хьесталуш цIога лестош цIоькъалом гина зудчунна. ТIаккха экхано хIоттийначу кепах Iехаеллачу зудчо карара хIума яа Iамийна иза. Къар ца луш йолхалгIа, ворхIалгIа, иштта цхьа т1аьхьарчу деношкахь а карара хIума яийна цо цIоькъалоьмана. Эххар кхунах доьлла иза, уьтталгIачу дийнахь зудчун карара жижиг диъна, кхуьнан голаштIе корта биллина наб кхетта цIоькъалоьмана. ТIаккха кхуьнан каяьлла экханан мекхех кхо чо баккха. Йоккхаеш схьабеана зудчо нанна и кхо чо, цо дийцинчу дарбане сатесна. Ткъа нанас аьлла. «Гой хьуна, дерриге дуьне озалуш долу цIоькъалом караIамий ахь. Хьайн доьзал боха ца лаахь, собарца сатухуш, хьайн хIусамда тIеверзаве. Дала а аьлла боху сатоьхначуьнгахьа ву Ша! Ткъа нохчийн зудчо лаьхьа а, пхьид а йиъна олуш ду, шен доьзал ца бохо». ХIара халкъан маьIне дийцар дагадогIу суна хIоразза а вайн мехкан ненах, Кадырова Айманех со ойла ян йоьлча. Лоьмаш а, цIоькъалоьмаш а караIамо атта хир дара аьлла хета, иза чекхъяьллачу инзаре халчу зиэрех йолучула. Лам санна волчу къонахчуьнца чекхъяьлла Айманин жималла. Нохчийн Республикин шиъ Куьйгалхо ваьлла цуьнан кхерчара. Тахана зовкхе кхаьчна хетало иза. Ткъа атта хиллий-те цуьнан дахаран некъ!? Лам баккхал цуьнгахь хиллачу собарна Дала диканца бина бекхам буй-те иза? ХIусамдена муьтIахь хIусамнана, доьзалан къинхетаме нана, марзахошна аьхна нус, бераллехь дуьйна ийманехь бусалба адам иза хиларна?! Де –долу мел далара нуьрах лепаш ю-кх цуьнгара оьздангалла. Дуьненна а масал хилла лаьтта цуьнгара собар. Кхин а шорта бу цуьнгара къинхетам. Заманан йохалла тIехIиттинчу бохамашка каг ца елла цуьнан болатан амал.
Шен нийсархой санна, вайнах махках баьхначу муьрехь, генарчу Казахстанехь, Павлодарски областанчу Шербактински кIоштарчу Кургамыс юьртахь 1953-чу шеран август беттан доьалгIачу дийнахь дуьненчу яьлла Аймани. Бакъду, Даймахкана мел гена хилахь а, хаддаза Кавказан къоьжа лаьмнаш, царех схьаIийдало сирла шовданаш, эшарийн мукъамехь техка сийна хьаннаш хуьлура кхеран доьзалехь хьехош. Дуьххьара синкхетамо схьалаьцна дешнаш «вайн цIахь» дара. Юьхьанца жима Аймани ца кхетара и «цIа» мичахь ду. Амма дукха хан ялале цIерпоштнекъаца лелачу вагонаш тIе ховша дийзира, вайнахана цIаберза бакъо ялар бахьанехь. Цхьа ирсе мIаьрго санна, еха и зама хIинца Айманин иэсехь ю. Массо адамийн яххьаш серлаевлла яра, самукъадалар хьулдан ницкъ ца кхочура цхьаьннан. Ура-атталл цIерпоштан чкъургаша а «ДегIаста», «ДегIаста» бохуш мукъам беш санна хетара. Даймахка цIабирзинчу хьалхарчу нохчийн могIарехь дара Айманин дай-наний. Шен ворхIе да схьаваьллачу Иласхан-Юьрта воьссира кхеран да шен кегий доьзалашца, кхин дIа йолчу заманна цигахь Iан-ваха дагахь. Цигахь яхара Аймани хьалхарчу классе деша. 1970-чу шарахь кхиамца школа чекхъяьккхира цо. Хала зама яра иза. Советийн замано Iовжийначу вайнахана мехкарий деша бахийта ца лаьара. Къаьсттина луьра лардора къоман и ламасташ, нохчийн ширачу ярташкахь. Царех цхьаъ яра Аймани кхиъна, цуьнан къоналло ховха заза хецна Иласхан-Юрт а. Цу гурахь йоьду кхиъна йогIу йоI Хоси-Юьрта Кадыров Iабдул-Хьамидан кIанте Ахьмаде маре. Дала гIазот къобал дойла цуьнан, хIинца санна дуьненна вевзаш вацара Ахьмад-Хьаьжа цу муьрехь. Иза Айманел ши шо бен воккха вацара. ЦIоьнтарара юккъера школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа Невран кIоштарчу Калиновская станицехь комбайнерин курсаш чекхъяьхна, «Новогрозненский» дуга кхиочу бахамехь болх беш вара Айманин даго къастийнарг. ХIинца санна хьал-бахам лоьхуш зама яцара иза. Хьанала къинхьегам бара цу хенахь коьртаниг. Ткъа вайна массарна хууш ма-хиллара, КадыровгIеран доьзал, шайн орамашкахь дуьйна хьарамчу рицкъанах къаьхк хилла. Цул совнаха жима стаг узуш-молуш вацара, ламазца-мархица вара. Кунта-Хьаьжа схьаваьллачу Илсхан-Юьртахь хьалакхиъна йолчу Айманина уггаре а мехалниг Ахьмад Делах кхоьруш хилар, Цунна Iамалъеш хилар дара. Мукъа Iойла-м ца хилла цуьнан цкъа а. Юьхьанца тонка кхиочу совхозехь болх бина цо. Цхьа зама яра вайн махкахь и сурсат дуьйш-дерзош. Хьал ца хуучунна мотта тарло махорка йоккху тонка кхиош хилла вайн махкахь. Иза аьттехьа дац. ХIаваан кеманашна лерина кечъечу ягоргах тухуш хилла и мехала сурсат. ХIумма а атта болх ца хилла и кхиор. Адамийн могашаллина цуьнца долу зиэ алссам хиларна, алап мелла а алсам дара цу декъехь болх бечу зударшна. И бахьана дара Аймани цига гIертар а. Доьзал стамбала боьлча, Ахьмад гена мехкашка балха лела велира, доьзална напха латто гечо лоьхуш. Дукха хьолахь бIаьстенан лайн хишца дIабоьлхий, гуьйренан шелонца цIабоьрзура вайнах цу белхашкара. Ахьмадана товш яра и раж. Iаьнан ехачу буьйсанашкахь цо бусулба Iилманан кIоргенаш караерзайора. Ткъа 1980-чу шарахь иза Бухарехь йолчу «Мир-Араб» хьуьжаре деша вахара. И кхиамца чекхъяьккхина 1982-чу шарахь Ташкентерчу Исламски институте деша вахара. Иза цигаша лелачу иттех шарахь доьзалан хьашташ дерриге а Айманин белшаштIехь дара. Совхозехь болх беш, шен доьзал кхиош, кертахь долу бежана-уьстагI лелош, мардена-марнанна оьшу-къоьжачунна ладугIуш хене яьлла и оьзда зуда. Цкъа а цхьанна ца хезна кхолламна реза йоцу дош цуьнан багара долуш. Я шена хуьлу хало, ловш йолу гIело цо юьйцуш. Аймани собаре хиларо йоьттина ю церан бертахьчу доьзалан лард. Дуьне ма-дду ваьлла лела сапаргIат хир вацара цуьнан хIусамда, хаддаза цIа ладегIа дезаш хиллехь, кхолламо улле нисйинчу накъостах бIобулуш ца хиллехь, цуьнан ледарлонех вогуш хиллехь. Болатах яьккхина гериг санна йолу Айманин нуьцкъала амал евзаш хилла цунна. ХIусамненан синондалло дог-ойла ир-кара хIоттош хилла. Ташкентехь кхиамца исламски институт чекхъяьккхина цIавирзича, беккъа шен цхьана доьзалан гIайгIа беш цIахь-чохь социйла ца хилла, Дала декъал войла иза, Ахьмад-Хьаьжин. Гуьмсерчу маьждиган имаман наиб Iутту иза Ташкентера цIавирзинчу 1986-чу шарахь. Ткъа 1989-чу шарахь советийн Iедал доха карзахдаларх пайда оьций, Ахьмад-Хьаьжас Курчалой-Эвлахь схьайоьллу Къилбаседан Кавказехь дуьххьарлера исламан институт, ша цуьнан ректор хIуттуш. ТIаккха, Ташкентехь карадерзиначу Iилманах тоам ца беш, Амманерчу (Иордани) исламан институте деша воьду, кхидIа хаарш кIаргдан йолчу Iалашонца. шариIата факультет хоржий. Ткъа доьзалан дукъ даима санна Айманин белшаштIехь дара. Хаза доьзал бара цуьнан; ши йоI, ши кIант. ХIусамда цIахь вацара аьлла ца Iаш, цаьрга массаьрга дешийтира нанас, тIедухучунна, когадухучунна кхачо еш. Бакъду нохчийн оьздачу кхерчахь хьалакхиъна ша хиларе терра, къа ца хьегча хьанала рицкъа ца даккхалой хууш, жимчохь дуьйна дечу гIуллкхна тIетеIийна Айманис шен бераш. Цундела ду уьш дерриге а халкъана, махкана пайдехь. Тахана лерамца йоккху церан хIораннан цIе. Ненах схьадаьлла беркат ду церан дахаран некъ серлабаьккхинарг. Кхечу агIор хуьлийла дацара Нохчийн Республикин хьалхарчу Президентан Ахьмад-Хьаьжин доьзал. Лаа олуш ма дац халкъалахь: «Дийна волуша-м муьлхха а мегар яра, стага ша велча, шел тIаьхьа йиса ялон еза зуда». Кадырова Айманис хьакъдолчу кепара дIакхоьхьу шен турпалчу хIусамден сийлахь цIе. Вайна массарна а дегаIийжаме терахь хилла иэсехь лаьтта 2004-чу шеран 9-гIа май. Ямартчу зуламхойн каяьлла, къоман баьчча дIаваьлла байлахь дисира декъаза нохчийн халкъ. Хьалха Дела, шолгIа, гIазот дала къобал дойла цуьнан, Ахьмад-Хьаьжа бахьанехь тIеман кIуьрлара бовла гIерта вайнах, хиллачу бохамо Iадийна, цецбаьхна боьхний-баьржаний хьийзара. Бакъду, Аймани-м ца йоьхнера. Цкъа мацах Адин Сурхон нанас санна халкъана, махкана дIавелира цо шен кIант Рамзан. Нанна дуьйцийла йоццуш хала дара, да ваханчу новкъа кIант валийта. Амма Айманис уггаре а хьалха къоман ойла йира. Иза Делах тешаш яра, Цуьнгара доцург вуон-дика хила йиш йоцийла хууш. Ткъа хила доьгIнарг, кIант тIехула догIа тоьхна тIорказчу вилча а хир ду. Цул совнаха, вай хьалха а ма-аллара иза Iаламат муьтIахь хIусамнана яра шен хIусамдена. Ахьмад-Хьаьжа дийна волуш цкъа а цуьнан лаамна тIера яьлла яцара Аймани. ХIинца, мостагIийн каяьлла, цуьнан карара гIазотан байракх йожийча, цо арабаьккхина халкъ ирсе дуьгу бакъонан некъ, тIе къух даьлла, бан ца лаьара хIусамнанна. Айманина дика хаьара и некъ аттачех боций, хийла лазамечу бохамашца иза боьзна буй, кхерам, къизалла цу новкъахь алссам хир юй. Делахь а, и дерриге хуъушехь цуьнан хIусамдас арабаьккхина некъ бара иза. Цундела Ахьмад-Хьажин кIанта Рамзана и дIабаьхьча бегIийла хийтира цунна. И данне дац пачхьалкхан деза дукъ, ткъе итт шо кхачаза волчу кIентан белшал тIе диллина Аймани паргIат елира бохург. Цкъа мацах Рамзан шен дена улле ма хIоттара, цуьнан накъост, гIортор, хьехамча хилла дIахIоьттира Аймани. Рамзана дIа мел йоккху гIулч ненан дагчухула йоккхуш яра. Йижар, садаIар, сапаргIат хилар Айманина дицделла дукха хан яра. Ахьмад-Хьаьжина, цуьнан накъосташна гатдина са кхачаделла аьлла хетачу хенахь, хьомечу кIантана садаар тIекхийтира нанна. Амма цо цкъа а шен дагара ца хаийтира. Буьйсанна Рамзан чу кхаччалц Iара иза дIа ца юьжуш. ТIаккха дерг-доцург цуьнга хоттий, оьгIаз вахана велахь дог оьций, кхиамах воккхавеш, самукъадаьлла велахь, хьекъале дош олий кIентан воккхавер алссам доккхий шен чуйоьдура нана, садаIа цунна паргIато юьтуш. Ша мукъа Iойла-м цуьнан цкъа а хилла дац. Дала геч дойла цунна Ахьмад-Хьаьжа дIаваьлла цхьа-ши бутт балале, цуьнан санна совгIатна, хIусамден цIарах фонд кхоьллира Айманис. Иза вайн махкахь а, цул арахьа а шуьйра евзаш ю Аймани куьйгаллехь йолчу оцу фондо дина диканаш дагардина вер вац. Кхин хIумма а цо дина ца хилча а, фондо даьккхина сагIа бахьанехь нохчийн къоман исторехь юьсур йолуш ю Кадырова Айманин сийлахь цIе. Уггаре а хьалха буьрсачу тIамах довдийна дигна нохчийн буобераш ГIалгIайн махкара Нохчийчу цIадирзира Айманин фондан чоьтах. КВН командина кхо бIе эзар сом ахчанца ГIо-накъосталла дира рогIерчу конкурсе яха. Цул совнаха цу командехь болчу кегирхошна, шийтта стагана итт эзар соьмаш алапаш хIиттийра хIора баттахь дIадала. Ялх бIе эзар сом ахча делира Мескер-Эвлара хьуьжар а, кешнаш а цIиндайта. ЦIоьнтарара кешнаш цIиндайтира, некъаш тодайтира. Иштта Айманин Iуналлийца, фондан чоьтах тодира Иласхан-Юьртара маьждиг, зерат. Цо шен комаьршачу тIомакIела лецира вайн махкахь мел йолу берийн приюташ, хаддаза ахчанца гIо-накъосталла деш. Цунах схьадолу мах боцу беркат ду, нуьцкъаллийн структурашкара дIакхелхинчу белхахойн доьзалшна хIора шарахь ахчанца деш долу накъосталла, иштта хIусамашца церан нисбеш болу аьттонаш. Вайна денна гуш ду Нохчийн Республикин культурин хьаьттахь къахьоьгучу адамашна деш долу совгIаташ. Айманис Iуналла дечу фондо тидамза ца буьту спортсменаш. Ткъа заьIапхошна, могашалла галъяьллачу адамашна фондо мел деш долу накъосталла дийцина вер вац. Иштта комаьрша сагIа доккху мехкан нанас Мархийн баттахь, гIурбанан деношкахь, мовладан баттахь. Ура-атталла Африкерчу Сомали пачхьалкхе кхаьчна цо даьккхина сагIа, уллера регионаш хIунда юьйцура. ГIирмин гIайритIе, тIеман кхийсарша йийсарехь латточу Донбассе уггаре хьалха дIакхаьчнарг Кадырова Айманис даьккхина сагIа дара. Оцу Веза-Воккхачу Дала Iарафат ломтахь даьккхина хурмин сахь санна Дала къобалдойла цуьнан иза. Ткъа Нохчийчохь цхьа юрт яц цо маьждиг дайтаза я тодайтаза. Халкъо, махко шех дозалла деш долу «Нохчийчоьнан дог» цIе йолу Соьлжа-ГIалара доккха маьждиг Айманис кхоьллинчу фондан чоьтах дина ду. Цундела мерза кхаъ хилла тIеийцира вайнаха Аргун-гIалахь Айманин цIарах маьждиг дар. Иза дукхаеза халкъана. Цуьнца сий-ларам бу къоман тешаме йоI иза хиларна. ХIоразза, ХьаьжцIа ша моссазза йоьду доIанехь нохчийн халкъ, мохк Деле боьху Айманис. Цхьана а кепара щеко яц халкъо, махко шайн гIийлачу доIанашкахь иза иштта Деле йоьхуш хиларан. Лаа ма ца аьлла цунах мехкан нана. Вайх хIораннан синахьаам бу иза, дегайовхо ю. Нохчийн зудчун оьздангалла ю цуьнгахь,хIоранга шех дозалла дойтуш. Иза цкъа а хьалхе лоьхуш яц. Даима шен уллерчу турпалхойн IиндагIехь лаьтташ ю. Амма цуьнан нуьцкъалчу амало нохчийн халкъ тешадо къоман сирлачу кханенах. Цу тешамо вайна гIо до нохчаллех къилба дина даха, Ахьмад-Хьаьжас арабаьккхинчу бакъонан некъа тIехь, халонашна бIо ца къажош, ирсечу зовкхе дIагIерта.
А.ДАЧАЕВА
№86, шинара, 4 август, 2015 шо