( Нохчийн поэтан Хасбулатов Ямлиханан 80 шо кхачарна лерина)
Дукха хан ю суна Хасбулатов Ямлихан вевзина. Бакъдерг дийцича цу муьрехь суна иза ханна дикка воккха хетара. 1968-чу шарахь юккъера школа чекхъяьккхина со балха еара Соьлжа-ГIаларчу телевиденин студи. Ямлихан цигахь редакторан даржехь болх беш вара, нохчийн маттахь исбаьхьаллин передачаш кечъечу редакцехь. Суна воккха хеттехь а 35 шо кхачаза жима стаг хилла иза цу хенахь. Делахь а гIеметта хIоьттинчу стеган санна нохчалла яра цуьнан сица. Iаламат хаза ненан мотт буьйцуш, массара иза бийца лууш вара иза. ГIиллакхе, собаре вара. Нохч-ГIалгIайн Республикин кIошташкара юкъара-политически хьал дуьйцуш яра Ямлихана кечъеш йолу передачаш. Вайн махкахь цхьа кIошт, цхьа юрт яц иза кхачаза, цигара цо передача яза. Бакъду, белхан декхарш кхочушдина ваьллера аьлла, цкъа а сапаргIат ца хуьлура журналист. Иза даима лехамехь вара.
Вайнехан шира гIиллакхаш, ламасташ дIадовзийта хьаьгна вара даима. Иштта юкъаяьккхира Соьлжа-ГIаларчу телевиденехь «Синкъерам» цIе йолу передача. Кегийрхой кхетош-кхиоран онда гIортор яра иза цу муьрехь. Синкъерамехь-ловзаргахь кегийрхой муха хила беза, хьаша тIеэцар, охьахаар-гIаттар муха хила деза, мехкаршна тIе хабар дIахьийтар муха хила деза Iамош яра, телехьовсархоша сатосуш, уьш лерина хьовсуш яра передача. Хасбулатов Ямлиханна кIорггера хаьара нохчийн къоман бартан кхолларалла, цунна иза Iаламат дукха езара. Кест-кеста Джамалханов Зайнди студе кхайкхина, цуьнга нохчийн халкъан иллеш дуьйцуьйтуш самукъа долура Ямлиханан. Вайн махкахь ву бохучу массо а яздархочуьнца, поэтаца мерза уьйраш яра цуьнан. Нохчийн литературин хьаьттахь къахьоьгучу адамех лаьцна сих-сиха передачаш кечйора. Къаьсттина воккхавера иза нохчийн поэтаца Сулейманов Ахьмадца цхьаьнакхетар телевиденехь эфире даккхаделча. Телехьовсархошна РСФСР-н халкъан артист Дагаев Валид дукхавезийла хууш, кест-кеста иза кхойкхура цо самукъанечу передачашкахь дакъалаца. Цундела, цу хенахь телевидени халкъана махкана дукхаезара. Хасбулатов Ямлихан санна болу говзанчаш цигахь болх беш болчу муьрехь къоман куьзга хилла дIахIоьттинера телевидени. Вайн турпалхочун хьаналчу къинхьегаман доккха дакъа дара цу кхиамна юкъахь.
Хасбулатов Ямлихан дуьнентIе ваьлла 1935-чу шеран 7-чу августехь Соьлжа-ГIалахь. Схьавалар Девкар-эвлара долу цуьнан да Iимран «Красный молот» цIе йолчу заводехь, кадрийн Iуналла дечу отделехь куьйгалхо вара. ТIаьхьо «Ермоловский» цIе йолчу совхозан директор хIоттаво иза. КIорггера хьекъал долуш, кхетам сирла, амал нуьцкъала йолуш стаг вара Iимран. Массо нохчи а дешна, Iилманча хила лууш вара. Схьаялар Соьлжера долу Ямлиханан нана Жовзан яра мелла а йоза дешарх кхеташ. Цундела хила там бу церан доьзалехь мел верг Iилманан кIоргене кхийдар. Бакъду, дахаран некъаш атта-м ца хилла церан. 1941-чу шарахь ямартлонца фашистийн германи СССР-на тIелеттачу хенахь Грозенски кIоштан райисполкоман хьаькам вахийтира Iимран. Хала мур бара иза, Iимрана онда къахьийгира толаман де герга дало шен ницкъ кхочург деш. Цунна цкъа а дагахь ца хиллера нохчийн къам махках доккхура ду аьлла. Доьзалх, бевза-безачарех хаьдда, ша цхьалха вуьсур ву аьлла-м муххале а. Халкъана, махкана муьтIахь стаг вара иза, шен догцIеналла бахьанехь тешара СССР-н компартис, правительствос дуьйцучух. Цара схьакхайкхочу вежараллин доттагIаллех. Делахь а цунна тIе-м кхечира и шийла Iуьйре. 1944-чу шеран 23-гIа февраль тIекхочуш Iимран тиф лазаро лаьцна, Горячеводскехь больницехь Iуьллуш вара. Доьзалехь воккхахверг хиларе терра Ямлихана цуьнца больницехь йоккхура дукхах йолу хан, дена оьшучуьнга хьожуш. Цундела Жовзана важа кхо бер эцна ша юьхьарлецира, дин доцчу Iедало къинхетамза схьакховдина и буьрса некъ. Массо маьIIе кхуьуш болчу НКВДешникаша цомгаш волчу дена уллера схьаваьккхина, Оьрза-ГIала вайнах махках боху эшалон кхаьчначу хенахь нене дIавелира Ямлихан. Iимранах хилларг хIун ду ца хууш Казахстане дIакхечира ХасбулатовгIеран доьзал. Къилбаседа Казахстанехь йолчу, Полудински кIоштан коьрта ларалучу Полудино юьртахь дIатарбелира уьш цкъачунна. Жовзан цIахь йолуш дуьйна маха баккха хууш яра, цунах доккха беркат делира цу инзаре халчу муьрехь. Тиша-кишаниг карлайоккхий, берашна бедаран мадар йора нанас. Мехах кхечарна барзакъ тоьгуш меттиг йогIура. Цунах доккха гIо-накъосталла хуьлура, тега-магарш дина схьаэцначу шайнех доьзална пхьор кечдора. Цунна чIогIа лаьара, бераша деша. Юккъера школа Полудинехь чекхъяьккхира Ямлихана, кооперативни техникумехь дийшира. ТIаккха Алма-Ата гIалахь йолчу горкоопторге балха дIанисвелира. Цигахь балхахь хиларо таро елира нана, жимаха волу ши ваша, йиша Алма-Ата схьадало. Iар-вахарна, напха лахарна мелла а гIоли яра Казахстанан коьрта шахьар. Делахь а хаддаза Даймахке болчу сатийсамо садуура кIентан. Дех хилларг хIун ду ца хааро совбоккхура дегаIийжам. Воккхах верг хиларе терра, жимах волчу шина вешина, цхьаъ бен йоцчу йишина Iуналла дар а кхунна тIехь дара. Школехь доьшуш волуш дуьйна литературе безам кхоллабелла, ша цхаьцца йозанаш вовшахдетташ вара иза. 14 шо кхаьчна вара Ямлихан, 1949-чу шарахь хIара могIанаш цо яздеш.
С Кавказа я родом, и этим горжусь.
Я плачу с народом, с ним вместе смеюсь.
А муки, страдания, что вынесли мы,
Уйдут все в преданья, как стены тюрьмы.
О радость возврата в родные края,
Ты сердцу отрада, ты вечность моя.
Сирлачу шовкъехь яздиначу оцу могIанаша гойту мел чIогIа Iовжийна хилла жимчу стеган дог, нохчийн къомо токхучу Iазапо, цунна тIейоьжначу ямартачу харцоно. Цуьнца цхьана цара гойту жимчохь дуьйна мел доьналла долуш стаг хилла иза, ша схьаваьллачу къомах мел дог лозуш хилла. Гинчара дуьйцура И.Сталин дIаваьлча дукха адам доьлхуш дара бохуш. Нохчий цу декъехь ца хиларна теш хIуьтту Хасбулатов Ямлихана 1953-чу шеран март беттан хьалхарчу деношкахь оьрсийн маттахь язйина байташ. Цо ца лечкъайо шен дог-ойла, яздиначу хIора элпаца кхехка поэтан цабезам, иза воккхаве къизаллин хIорд хилла лаьттина Iаьржа дажал дIаваьлла. Хаддаза ов детташ Iийжачу лазамо ирдина дош дара поэта хIетахь йозанан хьаьркашка дерзийнарг. Кар-кара оьцуш доьшура и дош доттагIаша, накъосташа, махкахоша. Дешаро мелла а хьаам бора церан Даймахкана сагатдеш доьлхучу дегнашна. Балхана юкъара ца волуш Казахийн пачхьалкхан университетан журналистикин факультет кхиамца чекхъяккхаро таро хилийтира Хасбулатов Ямлиханан 1955-чу шарахь Казахстанехь схьадиллина, нохчийн маттахь арадолуш хиллачу «Къихьегаман байракх» газете балха ваха. Цу газетехь дуьххьара зорбане йийла юьйлаелла цо нохчийн маттахь язйина байташ а. Шуьйра чулацам болуш, ойла маьIне йолуш яра жимчу стеган хIетахьлера байташ. Бераллехь ша йитинчу Кавказах, цуьнан къоьжачу лаьмнех, хьаьъначу шовданех хуьлура уьш дукха хьолахь. Газетдешархоша самукъадаларца тIелоцура. Вайнахана цIаберза бакъо яьлла, «Къинхьегаман байракхехь» болх беш хилла дукхах болу журналисташ цIабирзинчул тIаьхьа, шина-кхаа шарахь нохчийн маттахь эфир кечъеш, газето йиллинчу радиохь болх бира Ямлихана. 1963-чу шарахь дара иза Нохчийчу цIавирзича. Цу муьрехь вайн махкахь арадолуш хиллачу «Ленинан некъ» газетехь болх бан волавелира иза дукха хан ялале. КIорггера хаарш долуш, мотт шера болуш хьунаре журналист вара иза. Дукха хьолахь къинхьегаман адамех хуьлура цуьнан материалаш. Къаьсттина хазахетара Ямлиханна вайнехан кегирхой дешаран, Iилманан, спортан бIаьрлачу кхиамашка кхаьчча. Дог реза дой яздора цо церан кхиамех лаьцна. Даима шен семачу тергонехь латтабора Нохч-ГIалгIайн культурин хьаьттахь хьанала къахьоьгу белхахой а. Халкъан а, мехкан а цIиндаларх самукъадалар тосалора журналиста цIенчу даггара язбиначу хIора могIанехь. Гуш дара ша схьаваьллачу къоман хьанала кIант, иза хилар. Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран 60-гIа шераш юккъе доьлхуш Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан телерадио комитете балха дехьавелира Хасбулатов Ямлихан. Лакхахь билгал ма даккхара, нохчийн маттахь исбаьхьаллин передачаш кечъечу редакцехь редакторан болх беш вара иза еххачу хенахь. Дукха вайнехан яздархой, поэташ, художникаш, артисташ бовзийтина цо ша кечъеш эфире йохучу передачашкахь. Шен йолчу таронца карладаха гIиртина къоман шира ламасташ. Жигара дакъалаьцна халкъан а, мехкан а юкъарчу дахарехь. Делахь а Хасбулатов Ямлиханан дахаран коьрта къилба поэзи яра. Ткъех сов поэтически гулар ю цуьнан зорбане яьлла. Царах хIораннах а, нохчийн мотт, нохчийн поэзи цIе йолу исбаьхьа дуьне дезачунна, мерза кхаъ хилла. Сирлачу ойланех, даймахке болчу безамах, къоман беркатечу кханенах йолчу дегайовхонах юьзна уьш хиларна. 1969-чу шарахь зорбане яьлла цуьнан хьалхара поэтически гулар «Догдохийла» цIе йолуш. Цул тIехьа масане яра уьш: «Кхокханан йиш», «Лекха цIе», «Лаьттан йозалла», «Къоьзана», ишта дуккха кхиерш. Хасбулатов Ямлиханан книгаш зорбане йийлина нохчийн, оьрсийн меттанашкахь. Тахана уьш евза вайн махкал генна арахьа. Дукха гочдархой бу поэтан кхолларалла тIехь болх беш, цуьнан башха байташ кхечу меттанашка йохуш. Уггаре а хьалха билгалваккха луур дара казахийн поэт Сулейменов Олжас. Цуьнца мерзачу гергарлонан уьйраш ю поэтан. Иштта, Хасбулатов Ямлиханан байташ гочъярехь белхаш бина Козловский Яковс, Гребнев Наума, Паркаев Юрийс, Ботвинник Семена. Церан гочдаршкахь поэтан зевне могIанаш дуьненна дIадовзийтина Россин пачхьалкхан хIокху журналийн агIонаш тIехь; «Дружба народов», «Москва», «Нева», «Дон», «Современник». Федеральни газеташа кест-кеста зорбане йохура поэтан байташ. Къаьсттина дукха нислора церан зорбане йовлар «Литературная газета», «Литературная Россия» цIе йолчу газеташкахь. Вайн махкарчу иллиалархоша мукъаме ерзийна цуьнан дуккха а байташ. Уггаре а хьалха Нохч-ГIалгIайн халкъан артист (Дала декъалавойла иза) Магомедов Султан вара поэтан «Ламанан аз» цIе йолу байташ мукъаме ерзина, илли дIааьлларг. Цул тIаьхьа Ямлиханан дешнаш тIехь даьхна кхидолу иллеш санна халкъо Iаламат дезаш тIеэцна дара иза. Нохчийн къоман культурехь тамашийна лераме меттиг дIалоцуш дара поэтан дешнаш тIехь даьккхина «Хьоме амат» цIе йолу илли. Ма дарра дийцича вайнехан эстрадехь керла дош дара иза. Кантаев Мусас мукъам баьккхина, вайн махкахь дика вевзачу иллиалархочо, композитора Даудов Рамзана дIаэлира и илли Купчиева Наташица цхьаьна 1984-чу шарахь. ХIетахь дуьйна дукхаеза хит хилла халкъалахь даха дисина. Кест-Кеста къоначу иллиалархоша карладоккхуш. Ма мукъаме дека иза, хьенна лерса хьаста гуьнахь долуш, ладогIархойн дегнашкахь сирла ойланаш гIиттош.
Сенъелла йогIу,
сенъелла йогIу, шера аре.
Суьйренца гIийла,
Суьйренца гIийла, гIийла ийало
И хьоме амат юха гале,
И хьоме амат юха гале
Сан некъаш хийла хийцало.
Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран 70-чу шерийн юьххьехь дара РФ-н халкъан артисткас Айдамирова Марьяма поэтан «Хьогалла» цIе йолу байташ мукъаме ерзича. Цхьа тайна йиш хилира цунах. Чулацам мелла а чолхе хиларна дериггенах ца кхетахь а, тIаьхьара пондар балош артисткас иза дIалокхуш, ладогIа луурш кIезиг а бацара.
Хьогалла, хьогалла,
Хьо дагайоьхна,
Сан некхе кхерстина хьогалла.
Ца лалуш, ца лалуш,
Сан собар доьхна,-
Со муха ваьхна-те хьо галлац?!
Делахь а, нохчийн къомана, махкана уггаре а хала мур тIехIоьттинчу хенахь, РФ-н хьакъйолчу артисткас Айдамирова Айманис 2000-чу шарахь, кхечу аранжировкехь карлаяьккхира и йиш. Айманигара говзаллин лаккхарчу тIегIанехь йолу корматалла, нуьцкъала аз, милла шех хьоьгур а волу артистизм вовшахъийна дIалекхначу эшарах моноспектакль хилира. Хасбулатов Ямлиханан синхаамаш марсабевлла бIаьргех хи даьллера Айманис и йиш дуьххьара дIалокхуш шена хезча.
Сийначу стиглахь ю,
Сан ойла-кхокха,
Юх-юха хьуна го туьйсу цо.
Маршалла дIакхийдош
Хьоь сийлахь-доккха,
Довхачу ирсе сатуьйсу цо.
Ломахь сех гIергIариг,
Сан деган аз ду,
Хьо лоьхуш, йоьхуш даьржина.
Iалам а, Iилма а
Ахь суна хазди,-
Ас хьо цхьаъ дуьнен чохь хаьржина.
Iаламат хазахета таханлерчу къоначу артисташа шайн репертуара юккъе и йиш ялийна, кест-кеста радиохь, телевиденехь цуьнга ладогIа вайн аьтто болуш. Хасбулатов Ямлиханан дешнаш тIехь даьхна иллеш, эшарш цхьана денна ладогIархойн лерса човхийна, тIаккха лар йоцуш довчарех дац. Уьш еххачу ханна вайца даха дуьсу, вайн экамечу синойх дIаоь, уггаре а хьалха вайн къоме, дуьнене, дахаре безам чIагIбеш, дикане кхойкхуш, кханенах дегайовхо чIагIъеш. Нохчийн литературин а, культурин а мах боцу беркат хилла дIахIиттина поэта яздина дукхах долу могIанаш. Ша тайпанчу башхаллица къаьсташ ю цуьнан сирла поэзи, цкъа цунах марзо эца ирс хиллачун, цкъа а дагчуьра ер йоцуш.
Ва хьомениг,
Сан са ду хьо,
Ва хьомениг,
Ойла ю хьо,
Хьан лекхалле
Сайн гIорица,
Ца кхачало,
Ца кхачало.
Геналлера
Аз декара,
Ца долура
И лерера.
Лар лоьхура,
Кхочур аьлла
Хьан лекхалле,
Хьан лекхалле.
И лар йойуш,
Буьрса Iалам
Карзахдаларх
Шен лаамца,
Сан коьртера
ДIа ца яьлла
Хьан лекхалла,
Хьан лекхалла.
Кху дагара,
Кху коьртера
Лекъаш дац и
Шовда-татол,
Гонаш туьйсуш,
И дIауьду
Хьоьга кхойкхуш:-
Ва хьомениг,
Ва хьомениг.
Хала, чолхе хилла Хасбулатов Ямлиханан дахар. Бераллехь махках валар, дех къастар, хийрачу махкахь лайна гIело, шело, мацалла. Амма иза къар ца велла. Синаондалло гIо дина цунна доьналлийца бохамех чекхвала. Ишта доьналла гайтира Ямлихана ХХ-гIий-ХХI-гIий бIешераш хотталучу муьрехь Нохчийчу буьрса тIемаш кхерстича. БIаьрга сара кхетча санна массо а шайн синош довдина уьдучу 2000-чу шарахь Нохчийн Республикин яздархойн союз вовшахтуьйхира поэта, цхьана ханна ша цуьнан куьйгалле хIуттуш. Нуьцкъала амал йолуш стаг иза хиларна тоьшалла, къоман кханенан ойла еш хиларан билгало яра цу муьрехь яздархойн союз вовшахтохар. И санна долу беркате гIуллакхаш алссам диначарех ву нохчийн журналисткин къано, къинхьегаман ветеран, похIме поэт Хасбулатов Ямлихан. Цундела лаьа цIенчу даггара 80 шо кхачарца иза декъалван, дика мел дерг цунна хилийта. Зенах, зуламах Iалашвеш Веза-Воккхачу Дала оьмар яхйойла цуьнан. Дуккха шерашкахь шен башхачу кхоллараллийца вайн дегнаш хьеста маьрша вехийла иза.
ГАЗИЕВА Аза
№87, еара, 6 август, 2015 шо