Шира истори ю Соьлжа-ГIалин. 19-чу бIешарахь Къилбаседа Кавказехь уггаре йоккха промышленни, мехкадаьттадаккхаран туш хилла иза. Историкаша дийцарехь, масех бIе шо хьалха доладелла Соьлжа-ГIалахь нохчийн дахар.
Уггаре шира археологически хIолламаш Соьлжа-ГIалахь билгалбаьхна вайн эра тIекхачале 3 эзар шо хьалха. Берриге а Соьлжа-ГIалахь хилларг 30 археологически хIоллам бу. Уьш, дукха хьолахь, гIалин Заводской районехь хилла. Цу хенахь нохчий баьхна меттигаш – Суьйра-Коьрта (Октябрьски район), ГIалин Барз (пос.Черноречье), Соьлже (Старая-Сунжа), Ханкала а (Ханкальское 1-е, 2-е городище) хилла. Царна юкъахь уггаре а евзаш йолу меттиг хилла Ханкалан 2-гIа гIала. Цунна юххехь карийна сарматийн заманан кешнаш. Вайн эпоха йолаеллачу хенахь Грозный гIап йинчу меттехь хилла Ханкалан 2-гIа гIала.
Мехкан талламхоша — Iилманчаша тайп-тайпана яздо нохчийн исторех лааьцна. Керлачу эрин 1-чу бIешерашкахь Теркан а, Соьлжин а йистошкахь яккхий гIаланаш хилла хилар чIагIдеш язбина дуккха а белхаш бу церан. Гуьржийн гIараваьллачу историка (16-гIа бIешо) Мровели Леонтис «Картлис Цховреба» аьллачу шен гулдаршкахь язйо цу хенахь хиллачу гIалийн цIерш: Дедяков (Эльхотовские ворота), Iалхан-Юрт, Суджа. Дагадаийта лаьа, 1268-чу шарахь барт бина вийначу Владимиран паччахьан Боголюбски Андрейн кIант шен ненахой болчу Судже ведда вахнера.
13-чу бIешерашкахь ерриге Нохчийчоь а, Къилбаседа Кавказ а гIезалойн- монголийн олалли кIелахь яра. Туш Татартупехь (Эльхотовские ворота) йолу Къилбаседа Кавказан улус коьрта хилла дIахIоьттира.
14-чу бIешерашкахь цигахь кхиира яккхий гIаланаш, схьадиллира къепалан некъаш.
Соьлжа хи Терках кхетачу Баса-гIалахь (ст.Ильиновская), хьалхабевлла майра полководцаш Тохтамыш, Тамерлан а волуш, нуьцкъалла ши эскар Iоттаделира дуьхь-дуьхьал. Ондда дуьхьало йира нохчаша Тимурана. Даккхий зенаш дира мостагIчо халкъана а, махкана а. 1405-чу шарахь Тимур веллачул тIаьхьа цуьнан эскар дIасаделира, амма, Теркан а, Соьлжан а йистера районаш ногIаша а, кхидолчу кхелхаш лелаш долчу тукхамаша а дIалийцира.
16-чу бIешеран шолгIачу декъехь Орган басешкахь а, Соьлжин йистошкахула а юха а баха охьахевшира нохчий. Цу яртийн цIерш яьхна топономикехь.
Оцу шерашкахь кхиа юьйлаелира нохчашний, оьрсашний юккъера махлелоран а, политикин а зIенаш. Орган басешкахь а, Соьлжин йистошкахь а ехкинчу ярташкахь цхьаьна бертахь баьхна ца Iаш, цара цхьаьна къийсам латтабора гIирмийн-гIезалойн а, ирански а тIелатархошна дуьхьал.
16-чу бIешеран шолгIачу декъехь дуьйна Россин а, Къилбаседа Кавказан а Малхбалехьа пачхьалкхашца йолу махлелоран зIенаш чIагIъярехь доккха маьIна хилла дIахIоьттира ГIирмера Иране боьду некъ («Османова дорога»). Оцу некъан коьрта стратегически меттиг ларалуш яра Соьлжа-хина тIехула йолу дехьаволийла (переход). Цунах «Сунженски», я «Османов» дIасалелор олура. Къилбаседа Кавказехь махлелоран коьрта туш хилла лаьттира иза 17-гIа бIешо чекхдаллалц.
Дукхах болчу историкаша Кавказан тIеман юьхь юзу инарла Ермоловс йинчу Грозни гIопаца. Делахь а, стратегин Iалашонаш а йолуш йина гIап, тIеман –администрацин туш йолчуьра, экономикин а, махлелоран а зIенийн меттиг хилла дIахIоьттира. 1860-чу шарахь эла Барятинскийс нахана бакъо елира бIаьстенан а, гуьйренан а ярмаркаш дIаяхьа. Цо мелла а аттачу даьккхира адамийн дахар. Цул сов, дахар кхуьуш хиларан тоьшалла дара Соьлжин аьтту агIор кхоллалуш йолу нохчийн ярташ.
1870-чу шарахь Сенатан Указца Грозни гIопана гIалин статус елира. Соьлжа-ГIалина 5 шарна тайп-тайпана бакъонаш а, бегIийлаш а елира. Россин провинциальни гIала хилира Соьлжа-ГIалех.
70-80-чуй шерашкахь Соьлжа-ГIалахь ехкира дуьххьарлера заводаш а, фабрикаш а (кибарчигийн, дамадаккхаран, нехчаяккхаран, сабадаран), гIишлош, вовшахъетта йолийра ярмаркаш, базарш.
Соьлжа-ГIалин промышленностан истори йолаелла 1890-чу шерашкахь. 1893-чу шарахь гIалина 15 км юьстаха бакински промышленнико Ахвердовс куьйгалла дечу мехкадаьттадаккхаран фирмано дуьххьара мехкадаьттанан скважинна буру туьйхира.
19-гIа бIешо чекхдолуш Къилбаседа Кавказехь йоккха промышленни туш хилла дIахIоьттира Соьлжа-ГIала. Европехь а, Россехь а дика дIаоьцура вайн мехкадаьтта. 1900-гIа шераш дуьйлалуш Соьлжа-ГIалахь мехкадаьттачекхдоккху 4 предприяти яра. Цу декъехь болх беш яра 13 фирма. Царна юкъахь бара Нобелан совгIат диллархой-вежарий НобелагIар. 80 процент промыслаш кхечу пачхьалкхашкарчу компанешна дIаеллашехь, боккха пайда бора вайн махкана мехкадаьттанан сурсаташа.
1913-чу шарахь Соьлжа-ГIалара Беликовски тIай долчу меттехь, кхин а керла мехкадаьттадаккхаран скважинаш схьайиллира.
1917-чу шарахь вайн гIалахь шарахь доккхуш долчу мехкадаьттанан барам 1 млн. 770 эзар тонна бара. Россехь доккхучу дерриге а мехкадаьттанах 22 процент яра иза.
Соьлжа-ГIалахь хиллачу бIедийнан тIемашкахь ерриге промыслаш хIаллакйира. Ондда къахьийгира белхалоша уьш меттахIиттош. Уьш меттахIитторна, 1924-чу шарахь Соьлжа-ГIалина ЦIечу байракхан Орден елира.
20-чу бIешерашкахь Соьлжа-ГIалахь мехкадаьттадаккхаран коьрта районаш кхоллаелира: Старопромысловски, Новопромысловски (Октябрьски), Заводской. ГIалин коьртачу декъехь, тIехIиттаеллачу микрорайонашца цхьаьна, Ленински район а кхоллаелира.
1922-чу шеран 30-чу ноябрехь Нохчийн автономни областан, 1934-чу шарахь Нохч-ГIалгIайн областан туш хилла дIахIоьттира Соьлжа-ГIала. 1936-чу шарахь Нохч-ГIалгIайн АССР кхоллаелира, шен пачхье Соьлжа-ГIала а йолуш.
30-чу шерашкахь вайн республико пачхьалкхана 80 процент мехкадаьттанан сурсаташ латтадора: мехкадаьтта а (керосин), хьакхар а.
1931-чу шарахь «Грознефть» производственни цхьаьнакхетараллина, пхеашеран план шина шарахь эха шарахь кхочушъярна, Ленинан цIарах орден елира.
Даймехкан Сийлахь тIом болчу шерашкахь Соьлжа-ГIалин а, Бакун а мехкадаьттадаккхаран районашна тIедогIу некъаш лардиначарех ю вайн гIала. Хьакхарца кхачам боцуш долу немцойн эскар, шен ма-хуьллу Соьлжа-ГIалина чукхача гIерташ дара. «Майкопан а, Соьлжа-ГIалин а мехкадаьттанна со тIе ца кхачахь, ас тIом сацор бу», – аьллера Гитлера.
Вайн бIаьхоша шайн Iалашоне ца кхачийтира фашисташ. Цара юхатуьйхира мостагIчун эскар. ТIеман тIаьхье хала еанехь а, сихачу боларца кхиа йолаелира промышленность а, совдала доладелира мехкадаьттадаккхар.
1973-чу шарахь «Грознефто» 18 млн. тонна мехкадаьтта даьккхира.
90-чу шерашкахь 30 сов пачхьалкхо оьцуш дара вайн республикера мехкадаьттанан сурсаташ.
20-чу бIешеран 90-чу шерашкахь Соьлжа-ГIала Къилбаседа Кавказехь уггаре а йоккха промышленни, культурин, Iилманан туш ларалуш яра. 1991-чу шарахь гIалахь вехаш 401 эзар стаг хилла. Индустриальни нуьцкъаллица Ростовал тIаьхьа, шена чохь дехаш долчу адамийн барамца Ростовал, Краснодарал тIаьхьа йогIуш яра Соьлжа-ГIала. Цигахь болх беш яра 159 йоккха а, юккъера а промышленни предприяти. Цара арахоьцуш долу сурсаташ ерриге а Ставропольски крайс кечдечул сов дара.
Нохчийчоьнан экономикин коьрта дакъош хилла дIахIиттинера мехкадаьттадаккхар, мехкадаьттачекхдаккхар, мехкадаьттан хими. Доккха маьIна долуш яра мехкадаьттадаккхаран оборудовани яран а, цунна ремонт яран а предприятеш. Иштта мехала яра машенаш а, прибораш яран а, эчиг кечдаран а предприятеш.
Соьлжа-ГIалахь болх беш яра 3 лакхара , 9 юккъера дешаран заведенеш, 11 Iилманан-талламан институт. Цигахь Iамадора мехкадаьттадаккхаран хьокъехь дерг, иза чекхдаккхаран процессаш, гIишлошъяр, экономика, мехкан истори, этнографи.
1994-чу а, 1999-чу а бIешерашкахь хиллачу тIемаша хIаллакйира Соьлжа-ГIала. Дерриге а юхаметтахIотто дийзира.
Б.ДУДАЕВА
№93, еара, 20 август, 2015 шо