(Нохчийн къоман сийлахьчу кIентан Хамидов Iабдул-Хьамидан 95 шо кхачарна лерина)
Хаза, товш стаг вара Хамидов Iабдул-Хьамид. Лекхачу дегIахь, шуьйра белш, Iаьржа бIаьрг-цкъоцкъам, юькъа месаш йолуш. Нохчийн къоман туьйранашкахь буьйцучу турпалхойх тера вогIуш вара иза.
Ламанан агIо санна онда, тIех зоьртала воцуш, тIе бIаьрг ийзош товш куц-кеп долуш. Велакъажар маьлхан зIаьнаршца йохье дуьйлуш хетара, наггахь самукъадаьлла цуьнан юьхь серлаяьлча. Буьрсачу дахаро гайтинчу инзаречу зиэрашка нуьцкъала амал ца кагйойтуш, доьналлийца чекхвелира иза. Цундела, бохамех ца озало наьрт санна, висина Iабдул-Хьамид вевзинчеран дегнашкахь. Вайнехан культура, литература кхиорехь хьанал къахьегначарех цхьаъ ву Хамидов Iабдул-Хьамид. Дукхахболчарна иза вевза «Бож-Iела» комедин автор санна. Амма цу комедина тIекхачале Iабдул-Хьамида Iаламат дукха диканаш дина халкъана а, махкана а. Таханлера къона чкъор декхарийлахь ду царах дерг хаа а, довза а. Мел инзаре хала, ирча денош вайнахана тIехIиттарх доьналлех ца вухуш, осала хIума шегара ца долуьйтуш, эчигах яьккхина гериг санна йолу синъондалла гойтуш чекхваьлла стаг ву Хамидов Iабдул-Хьамид. Цундела массо а ханна къоман иэсехь даха дисина цуьнан сирла амат.
1920-чу шеран 15-чу октябрехь Йоккхачу АтагIахь дуьнен чу ваьлла Хамидов Iабдул-Хьамид. Циггахь ворхI класс чекхйоккхий, 1935-чу шарахь Серноводскехь хиллачу хьехархойн училище деша воьду жима стаг. Хьехархойн училищехь доьшуш волуш, драмкружокана юкъавоьду хинволу яздархо. Ткъа театр, сцена – иза доккха «ун» ду, цкъа цуьнга кхоллабелла безам, дерриге а дахарехула чекхбоккху муьлххачу стага а. Иштта хилира Хамидов Iабдул-Хьамидана. Хьехархойн училище кхиамца чекхъяьккхина, школехь бераш Iамо Йоккхачу АтагIа хьала ца воьдуш, иза Соьлжа-ГIаларчу театрехь сецира, шена дукха безабелла актеран болх бан. Юьхьанца жима стаг ца Iебаш, юх-юха хьоьжура Нохч-ГIалгIайн театрехь цу муьрехь хIиттош хиллачу спектакалшка. СакIамлора шен хьуьнарш сцени тIехь гайта. Эххар а и ирс 1938-чу шеран юьххьехь кхечира цуьнга. Дуьххьара Хамидов Iабдул-Хьамида ловзийначу ролех цхьаъ яра Гадин роль, Базоркин Идриса язйиначу «Тамара» пьеси тIехь хIоттийначу спектаклера. Къоначу актеран Хамидов Iабдул-Хьамидан кхиамех лоруш яра Ходжичан роль а. Драматургаша Ржевский Александра, Кац Михаила язйиначу «Олеко Дундич» пьеси тIехь режиссера А. Александровс хIоттийна яра и спектакль нохчийн къоман театрехь. Еххачу хенахь театран репертуар хазйина латтийначарех цхьаъ яра и постановка. Цу кхиаман цхьа дакъа къоначу актеран похIма дара. Делахь а баьхначу кхиамех тоам бийр болуш жима стаг вацара Хамидов Iабдул-Хьамид. Иза дика кхетара, шена ма– хеттара говзалла караерзо, хаарш тоьаш ца хиларх. Цундела дог реза дина дIакхета иза 1938-чу шеран гурахь Москварчу театральни институте деша йоьдучу кегирхойн тобанах. Уьш 45 стаг вара Татаев Ваха тобанан староста волуш, актеран говзалла, Iилманан буха тIехь караерзо дагахь, даймехкан коьртачу шахьаре кхаьчнарг. Хамидов Iабдул-Хьамид уггаре а жиманиг вара тобанна юкъахь. Бакъду, иза тIех дика ларавора «жималла» дIакхехьа. Массаьрца собаре, гIиллакхе, оьзда, дог-цIена хиларца билгал ваьллера иза. Цул совнаха, цигахь Москва гIалахь гучуевлира цуьнан литературин корматаллин зIийдигаш а. Театральни институтан студент волуш цо нохчийн матте яьхна, Шекспиран «Отелло», Мольеран «Мещанин во дворянстве», Шиллеран «Коварство и любовь», Толстойн «Власть тьмы», иштта дуккха а кхийолу пьесаш. Хамидовс гочъярца студийцаша хIотто йолийнера Шекспиран «Отелло» цIе йолу пьеса. Амма фашисташа СССР-на дуьхьал болийна тIом бахьанехь институтера дешар юкъах даккха дийзира, вайн къоначу махкахойн. Цхьаболу кIентий дешаран кхерчара тIаме дIабахара: Мациев В., Баркинхоев Х., Шоипов Х. Цароев А., Магомаев М. (иллиалархочун Магомаев Муслиман да), иштта дуккха а кхиберш. Татаев Ваха а, Хамидов Iабдул-Хьамид а шайца доьшуш хилла мехкарий балош Соьлжа-ГIала цIавирзира. ЦIабирзинехь а, мукъа Iойла-м ца хилира церан. Ерриге а пачхьалкх санна, Нохчийчоь а яра мостагIчунна дуьхьало еш. Артистех концертни бригадаш вовшахтуьйхира. Царна тIедожийра советски бIаьхошна концерташ ялар. Хала мур бара иза Советски Союзехь дехачу дерриге а халкъашна, цуьнца цхьаьна нохчийн къомана а. 1942-чу шарахь фашисташ Нохч-ГIалгIайчоьнан дозана тIехь бара, ерриге а Теркан аре дIалаьцна. Царна дуьхьал леташ Советски эскарш дара. Цу эскаршна концерташ яла дезаш вайн артисташ бара. ЦIечу эскаршна лучу концерташца вайн артисташ-м Ростове а, Армавире а, Ставрополе а кхочура. И болх тIех дика барна 1943-чу шеран июнь баттахь нохчийн артисташна Iедало совгIаташ а, сийлаллин цIерш елира. «Нохч-ГIалгIайн Республикин хьакъволу артист» сийлаллин цIе елира Хамидов Iабдул-Хьамидна. Амма артисташна мел сийлахь цIерш техкинехь а, цара мел дика болх бинехь а къинхетамза схьакхечира 1944-чу шеран 23-гIа февраль. Цхьана дийнахь махках даьккхира дерриге а нохчийн къам. Артисташ а юкъара ца бехира цу декъазчу декъана. Шена хьалха долчу декхарех дика кхеташ йолчу нохчийн кхолларалин интеллигенцис хаддаза кехаташ яздора Кремле нохчийн халкъана тIехь лелийначу харцонах лаьцна. Хамидов Iабдул-Хьамид хьалхарчу могIарехь вара оцу жигархойн. Сталин дийна волуш кхеран кехаташ тергалдеш стаг вацара. Ткъа 1954-чу шарахь Никита Сергеевич Хрущев Алма-Ата веача, цуьнца къамел динчу нохчийн интеллигенцин тобанна юкъахь вара Хамидов Iабдул-Хьамид. Пачхьалкхан куьйгалле Никита Сергеевич Хрущев веачхьана дуьйна мелла а тоеллера лакхарчу Iедалан вайнахаца йолу юкъаметтиг. 1955-чу шарахь Алма-Атахь схьадиллира нохчийн маттахь зорбане долу «Къинхьегаман байракх» газет. КIирнах пхийтта минотехь бен эфир ца хиллехь а, болх бан йолаелира нохчийн маттахь радио. Хамидов Iабдул-Хьамид ву цу радиохь болх бинарг а, хийла вайнехан дегайовхо самаяьккхина и эфир кечйинарг а. 1957-чу шеран 9-чу январехь газеташ тIехь зорба туьйхира вайнахана цIаберза бакъо луш хиларан хьокъехь болу хаам. Уггаре а хьалха цIабохкуьйтурш культурин белхахой бара, уьш вовшахатоьхна даймахка цIаберзийнарг а Хамидов Iабдул-Хьамид вара. ЦIакхаьчнера аьлла, паргIата ца велира иза. Татаев Вахас гIо-накъосталла деш, цуо бакъо яьккхира вайнехан кегийрхошна Ленинграде театральни институте деша баха. Царна цу институтехь нохчийн мотт а, литература а хьеха ша а кегийрхошца Ленинграде дIавахара Iабдул-Хьамид. Амма хьехархо ву ша бохуш мукъа-м ца Iийра. Цкъа мацах тIом бахьанехь Москва гIалахь ша юкъаха даьккхина дешар, кхиамца чекхдоккху цо Ленинградерчу театральни институтехь. И деригге дан ларавора ша кхиамца яздеш долчу забарийн дийцаршна юккъехула. Уьш дара «Дурдий, Даргий», «ДIа коч, схьа коч», «Абубешир», «Экзамен» иштта дуккха а кхидерш. Хамидов Iабдул-Хьамида цхьана актехь пьесаш язйора. Царах ю: «Мохь-Солтин доьхна де», «ГIирма-Солта». ХIинца а кест-кеста радиохь а, телеэфирехь а вайна хезачу иллешна дешнаш яздора. Къаьсттина халкъана, махкана дезаделлачарех дара Нохч-ГIалгIайн халкъан артиста Магомедов Султана ша мукъам баьккхина дIаолуш хилла «Терка йистехь» цIе йолу илли.
Цу хьаннийн кIоргенехь мохь-цIогIа детташ,
Бос Iаьржа и верта хьайн белшах тесна,
Мокхаза и бердаш тулгIешца огуш,
ГIовгIанца кхочу Терк шерачу ара.
Хьо стенна уьду Терк садаIар доцуш,
Ахь стена гIовгIа йо, дохк-марха чехош?
Собарде, садаIа, сих ца луш хила,
Безамах догу шиъ кхеро ма гIерта.
Иштта халкъана, махкана дезаделлачарех дара Хамидов Iабдул-Хьамидан дешнаш тIехь даьккхина «Партизанийн илли». Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран 60-чу шерашкахь Нохчийн къоман театрехь хIоттийра Мусаев Мохьмадан «Теркан тулгIенаш» цIе йолчу пьеси тIехь изза цIе йолу спектакль. Сийлахь-боккхачу Даймехкан тIамах яра и спектакль. Леррина цу спектаклана яздина дара «Партизанийн илли» а.
Гена лаьмнел дехьа,
Сайн нана йитина,
МостагIчун букъ тIехьа
Со тIаме хIоьттина.
Со вина сан нана,
КIант осал карийна,
ЮьхьIаьржа хIоттарна
Кхера ма кхералахь.
Доцца аьлча, массанхьа ларовора Iабдул-Хьамид. 1959–1961-чуй шерашкахь Нохч-ГIалгIайн яздархойн союзан правленин председателан болх а бо цо. Казахстанера цIавирзичхьана, карлабаьккхина, жигара дIахьош бара гочдаршна тIехь бен болх а. Хамидов Iабдул-Хьамида гочйина вайнехан драмтеатран сцени тIехь хIоттийна Шекспиран «Ромео и Джульетта», Островскин «Бехк боцуш, бехкенаш» цIе йолу пьесаш. 1965-чу шеран 1-чу майхь, цIарна цIе яхначу «Бож-Iелин» премьера хилира. Нохчийн къоман культура а, театран искусство а кхиорехь Iаламат боккха кхиам бара иза. Спектакль мерза кхаъ хилла дIахIоьттира халкъана а, махкана а. Ткъа цу спектаклана юкъахь долу Рамзанан илли нохчийн къоман эстрадин классика хилла дIахIоьттина. Бакъду, хIинца-м цунах «Безаман илли» олу.
Хаза ю ламанца буьйса,
Батто стиглахь нека до.
Ойла ю тоелла тховса,
Безам дагтIехь ийало.
Собардехьа, дIа ма гIохьа,
Сайн дагахь дерг дийцийта.
Ши дош ала бакъо ло,
Еза, йола алийта.
Дуьйцийла йоццуш оцу мукъамечу илли исбаьхьаллин тIеIаткъам чIагIбо «Бож-Iела» спектаклан. Къилбаседа Кавказехь дехачу дукхах долчу къаьмнийн меттанашка гочйина, кхиамца церан театрийн сценаш къагийна схьайогIуш ю иза шовзткъе итт шарахь сов. Вайна массарна а юьхькIам бу иштта похIма долу драматург нохчийн къомах схьаваьлла хилар. Хамидов Iабдул-Хьамида кхин цхьа пьеса язйира цул тIаьхьа, «Лийрабоцурш» цIе тиллина. Советски Союзан турпалхочух Нурадилов Ханпашех лаьцна ю и турпалаллин драма. ХIинца а нохчийн къоман театран репертуарехь ю. I-Хь.Хамидовн ерриге а кхолларалла санна, хьовсархоша езаш тIеоьцуш ю. Цуьнан кхолларалла тахана а оьшуш, шех пайдаоьцуш ю халкъо а, махко а. Мел халахеташ делахь а, Хамидов Iабдул-Хьамид дукха хьалхе дIавахара вайна юкъара. 1969-чу шеран июль беттан 6-чу дийнахь хилла некъахьовзам бахьанехь, иза лазийна больнице вигира. Амма Делан Iожалла сацо лоьрийн ницкъ ца кхечира. 50 шо дузале, гIеметта хIоьттина поэт, яздархо, драматург дIавелира, шен чулацаме кхолларалла мел езачунна дог Iовжош. Дала гечдойла цунна. Делахь а вайца яха йисина, цкъа а нур довр доцу цуьнан сирла произведенеш. Царах хьурмат мел до, вайн дегнашкахь дехар ду, Дала мукъ лахь, Хамидов Iабдул-Хьамидан оьзда амат.
ГАЗИЕВА Аза
Нохчийн Республикин хьакъйолу журналист
№116, шот, 17 октябрь, 2015 шо