Барт боцчохь беркат дац. Беркат доцчохь ирс хуьлийла дац. Цунна къеггина масал ду Россин истори. Къаьсттина Россин дуьххьарлера паччахь ларалуш волу Иван Грозный дIаваьлчхьана тулгIенаша ловзо хIордакема санна ловзо яьккхира оьрсийн паччахье. 1530-чу шеран сентябрь беттан 3-чу дийнахь дуьнен чу ваьлла волу Иван кхо шо кхаьчна а вацара, цуьнан да дIаваьлла, иза байлахь вуьсуш. Шена уллехь болчу боярашка дас весет динера пхийттара валлалц кIентан Iуналла де, тIаккха паччахьалла цуьнга дIакховдаде аьлла.Цундела 1547-чу шарахь дуьйна Россина тIехь урхалла дар кхоччуш шен каралаьцна хилла цо. Дика паччахь хилла, оьгIазе, дера хилла алахь а. Бакъду, нуьцкъала амал йоцчуьнга паччахьалла дIакхехьалур дац. 
Иван Грозный Россин паччахь хIуттучу муьрехь хиллачул а барамца шозза совбаьккхина цо ша урхалла ден мохк. Россехь дуьххьара типографи йиллийтинарг иза ву. ГIезалошна ясакх ялар цо сацийна. Ингалсан пачхьалкхаца мах бар дIадолийна цо. Иштта кхин а алсам ду цо махкана, халкъана дина диканаш. БархI зуда ялийна хилла цо, цара дина ворхI бер хилла цуьнан – виъ кIант, кхо йоI. Царах ялх дуьххьара ялийначу зудчо Захарьина-Юрьева Анастасияс дина. Кхо кIант, кхо йоI. Цу кIентех цхьаъ векхачуьра валале, гIарбашин карара хецавелла, хичу вахана велла. ШолгIаниг дас вийна, коьртах хьокха тоьхна.Ткъа уггаре а жимах волу, 1582-чу шеран 19-чу октябрехь дуьнен чу ваьлла, Дмитрий кога вахана ца хилла, да дIаволуш. Цул совнаха, цуьнан нана Мария Нагая паччахьан дола яьлла ца хилла Дмитрий дуьнен чу волуш. Цундела даима шеконе юьллуш хилла Дмитрийга паччахьалла кховдо йолу бакъо. Иван Грозный 1584-чу шеран 18-чу мартехь дIаволуш цо паччахьалла дIакховдийна Федор Иоаннович дегIана эгIаза, коьртаца сиркхо йолуш хилла. Цундела паччахьалла цуьнан хIусамненан Иринин вешин Годунов Борисан карадирзина. Цигара дIадоладелла Россин пачхьалкхехь барт иэгIар. Мехкан урхалла даран мукъ хьакъ долчун кара цабахаран бахьана долуш. Цхьаболчу историкаша билгалдаккхарехь, Годунов Борис ямарт стаг хилла. ТIех сутара хилла, цуьнца цхьаьна къиза хилла. Делах кхоьруш волу Федор алсам хан килсашкахь йоккхуш хилла, пачхьалкхан гIуллакхаш дIакхехьар стунвешехь дитина, ткъа вукхо мискачу адамашна ницкъ беш хилла, церан хьакъ дIа ца кхочуьйтуш. Цул совнаха, Федоран дена вина ваша ши шо кхаьчна Дмитрий вер а Годунов Борисан куьйга эшара хилла аьлла хета дукхах болчу историкашна. Сиркхонан йийсарехь волу Федор цIеххьана дIавалахь пачхьалкхан урхалла Дмитрийн кара кховдо догIуш дара. Ткъа иза новкъара дIаваьлча, цу муьрехь Иван Грозныйн кIентех цхьа а ца вуьсу Годуновца паччахьалла къовса. ТIаьхьакхиа Iаламат хала долчу оцу питанийн кIуьрлахь 14 шо дIадолу. 1598-чу шеран январь беттан ворхIалгIачу дийнахь паччахь Федор Иоаннович дIаволу. Цхьана а кепара дуьхьало йоцуш Iедал дерриге а Годунов Борисан карахь дуьсу, дIаваьллачу паччахьан тIаьхье цахилар бахьана долуш. Бакъдерг дийцича, ханна жима Годунов Борис вацара.
1552-чу шеран 13-чу апрелехь дуьнен чу ваьлла волу иза паччахьалла карадерзош 46 шо кхаьчна, гIеметта хIоьттина стаг вара. Амма нахана дагахьбалам беш ерг Годунов Борисан къайлаяьлла жималла яцара. Паччахьийн цIийх дацара цуьнан схьавалар. Иван Грозныйн чалтач хиллачу Скуратов Малютинан йоI яхана нуц вара Годунов. Стунден нуьцкъала таронаш яра паччахьийн неIсагIера иза баьрчче ваьккхинарг, васхала вала некъ бостуш. БIешерийн кIоргенера дуьйна схьабовларан орамаш элийн цIийх болу бояраш реза бацара – мичара ваьлла ца хууш волчу Годунов Борисе паччахьалла кхачарна. Массарел чуьраваьлла хьийзаш Шуйский Василий Иванович вара, Рюрикан цIийх ша хиларх байракх йина. Цуьнца йохье ваьлла Годуновна тIе ца воьрзуш Василий Васильевич Голицын вара, иштта генара схьадогIучу элин гарах ша а хиларе терра. Цара адамаш карзах дохура цхьацца эладитанаш кегош. Юьхьанца церан дуьхьала бовлар цхьана а кепара новкъарло еш дацара Годуновна. Миска адам тIедерзо цхьацца гечонаш цо а лохура, цунна уьш карадора. Годунов Борис паччахь волуш керла гIаланаш тIекхетта Россина Саратов, Уфа, Царицын, Курск, Томск. Хаддаза тIамца чугIерташ йолчу Польшица цхьана ханна Годуновс барт баро таро елира, иштта чугIерташ болчу шведашна дуьхьал баккха ницкъ кечбан. Хьаъа хIуъу дийцахь а арахьара политика Iаламат дика дIакхоьхьура цо. Иван Грозный дийна волуш Годуновх тешна яра арахьара политика, Федор Иоаннович паччахь волуш а хIокхо дIакхийхьира иза, ткъа ша Россин паччахь волчу хенахь арахьара политика цо цхьаьнгга а кхочуьйтуш яцара. Борис Годуновн хьуьнарца чIагIбелла оьрсий Балтикехь. Ткъа Рюриковичин хIу хадар Борисан бехк бацара. КхидIа а халкъана, махкана диканаш дан там бара цо. Амма 1601-чу шарахь Россехь йокъа хIоьттира, дIадийна ялташ хIаллакдеш. Цул тIаьхьа деанчу шина шарахь иштта лаьттинчу йокъанаша дагахь доцуш, мацалла ялийра Россин гIаланашка, ярташка. ГIаддайна адамаш Москва дIататтаделира. Де дийне мел дели реза боцурш алсам бовлуш бара. Годунов даржера воссо сакIамделла хьийзачу ШуйскийгIара, ГолицынгIара мацалло дардина халкъ хаддаза карзах дохура. Куьзганахь санна и дерриге а шерра гуш болчу полякаша кхин цхьа эладита даржийра: мацах вийна Иван Грозныйн кIант Дмитрий дийна ву, иза эскар гулдеш ву Годунов Борисера паччахьалла схьадаккха, аьлла.Дукха хан яра Польшин паччахь Сигизмунд Россин латтанашка сутара бIаьрг бетташ волу. Делахь а, цкъа барт бина хилча, цхьана а тайпана бахьана доцуш, Россина тIелетийла дацара. Ткъа оьрсашна бохамашца дIадоладелла XVII-гIа бIешо рогIерчу питанна аьтто беш дара.
Сатийсамечу Iалашоне кхача харжаш кхоо дагахь вацара Сигизмунд. Хаддаза тIамна кечлуш, эскар гулдеш вара иза. Цул совнаха, шаьш бехке ца хуьлуш, гулдинчу эскарна хьалхаваккха цхьа пелхьо карийра царна – Отрепьев Григорий Богданович. 1604-чу шеран 13-чу октябрехь Отрепьев Григорий Польшера схьаволавелла Россин пачхьалкхан доза хадийна эскарца Москвана тIегIоьртира, баккъал ша Иван Грозныйн жимах волу кIант – Дмитрий ву боху хабарш шел хьалха даьхна. КIезиг бацара цунах теша луурш. Ша-ша хьалхавала гIерташ Годуновн реза доцу адамаш герз карахь Отрепьевна тIеуьдура цуьнан бIо стамбеш. ЗIуганан бен бохийча санна Москва сийсаш яра. Да вийнарг Iебар волуш дара хIоьттина чолхе хьал. Массо къамел дан лууш вара. ЛадугIуш цхьа а вацара. ТIегIертачу мостагIчунна дуьхьало ян лууш цхьа а вацара. Массарна моьттура Годунов Бориса паччахьалла охьадиллича Россин махкахь ялсамане дIахIуттур ю. Ур-аттал паччахьо Отрепьевна дуьхьала дохуьйту эскарш цIархазмана масех топ кхуссий, кхин шайна хало ца еш, юхадовлура. Цундела гуьйранна Черниговехь хилла Отрепьев шен эскарца Iай Новгородехь вара, ткъа бIаьстенан догIанашца Москва схьакхечира зен-зулам ца хуьлуш. Ткъа Москвахь, дагахь доцуш, 1605-чу шеран апрель беттан 13-чу дийнахь Годунов Борис дIавелира. Цхьаболчара дийцарехь, цунна юучух дIовш тоьхнера. Делахь а, цунна тоьшаллаш доцуш ду. Билггал хууш дерг цхьаъ ду, иза дIакхалхар нахала далале, Годунов Борисан уллерчара цуьнан кIант, 16 шо кхаьчна Федор, паччахь дIакхайкхийна. ДIакхайкхаварх тоьий, иза тергал веш, цуьнга ладугIуш стаг ца хилча. Годунов Борисе болчу лерамна Россин эскаран бIонбаьчча цхьа Басманов Петр вара Отрепьевн эскаршца тIом латтош, къоначу паччахьан Iуналла деш. Амма дIахIоьттина валале къоначу паччахьа шегара цхьа ледарло ялийтира Басмановна гергахь. Федора шен шича Годунов Иван хIоттийра лаккхарчу хьаькамалле, шен гуо чIагIбан дагахь. Амма и гIулч ца тайра Басманов Пётарна. Кхиболу бIонбаьччанаш а, иза а эххар Отрепьев Григорийгахьа велира. 1605-чу шеран 13-чу апрелехь паччахь кхайкхийна Годунов Федор 1605-чу шеран 1-чу июнехь схьалаьцна набахти чу воьллира. Цуьнца чуйоьллира нана, йиша. Кхааннан а садукъдинера. ГодуновгIеран олалла доьжнийла дуьненна дIахоуьйтуш декъий Кремлана юххехь хьалаоьхкира. ХIинца паччахьалле некъ маьрша бара Отрепьев Григорийна. Шарахь гергга Россин паччахь Iийра иза цхьа мисхал а шек воцуш. Паччахь дIахIоьттина ваьлча цо уггаре а хьалха Польшера нускал далийра. Нускалан цIе Мария Мнишек яра. Нускална, ша схьахьажийначу стунцахошна муьтIахь хилар а гойтуш, Отрепьев Григорийх католик хилира. Полякашна даррехь бегIийлаш кхоьллира цо цхьаннах а ийза а ца луш. Иза лалур долуш дацара оьрсийн боярашка. Уьш юха тобанаш вовшахъетта буьйлабелира, адамаш Лжедмитрий олуш хиллачу паччахьна, аьлча а Отрепьев Григорийна дуьхьал яха. Церан цу тIехь дика аьтто белира. Даима санна даръеллачу тобанашна хьалха бевлла ГолицынгIар, ШуйскийгIар бара. Паччахьан хIусамашна тIейигира цара цхьана дийнахь адамийн оьгIазе тоба. Отрепьевн гIопехь герзах доьттина лаьтта ха дIахьаькхира. НеIарш кегйира, паччахьан гIаролашца дуьхьалваьлла Басманов Пётр вийра. Хуьлуш лаьттачух шекваьлла Отрепьев вада гIоьртира, дезаш далийна нускал а дитина. Бакъдерг дийцича «паччахь» нускал дагадогIучохь вацара. Къинхетамза чулилхинчу нехан кара ца воьдуш, иза корах аракхоссавелира. Чукхоссавалар дукха лакхара хиларна, ност кагйира, корта дIакхетта тиларчу вахара. Амма цуьнан хIуъу кагйинехь а, пекъарх къинхетам бан воллуш цхьа а вацара.
1606-чу шеран май беттан 17-чу дийнахь Кремлана хьалха Отрепьев Григорий оьгIазаллин шовкъехь адамаша вуьйчу муьрехь цуьнан 25 шо хан яра. Муьлххачу агIор йитинехь а исторехь шен декъаза лар йита ларийна и.
Ткъа рогIера Россин паччахь Шуйский Василий хIутту. Халкъ реза делахь а, дацахь а деа шарахь гергга паччахьалла дIакхоьхьу Василий Иванович Шуйскийс. Бакъдерг аьлча, кхечерачул алсам бакъо яра Шуйскийн паччахь хила. Росси пачхьалкхан бух кхоьллинчу РюриковичгIеран цIийх вара иза. Шегахь йолчу таронца цхьацца диканаш дан а гIиртира. Амма Шуйский паччахь дIахIоьттина валале Болотников Иван коьртехь волуш дIаболало ахархойн гIаттам. И питана дезаш болчу полякаша гIо-накъосталла деш шарахь гергга бахло гIаттам. 30 эзар сов гIаш-салти валош, 1606-чу шеран 23-чу сентябрехь Москва схьакхаьчначу Болотниковс тIом кхайкха бо Шуйскийга. Амма шена тешаме эскар дуьхьал доккхий, паччахьо эккхаво кхайкхаза веана хьаша. Цкъачунна Калуге юха волу шен эскарца Болотников. Делахь а паччахь «динара воссо» юьхьарлаьцна Iалашо йита дагахь вацара иза. Бутт хан юкъа ца юлуьйтуш, Москвана гуонаха Iохкучу гIаланашна тIелатарш до цо, эххар а Тула гIалахь кIело а йина, Шуйскийс 1607-чу шеран 19-чу октябрехь шен эскар кхоччуш хIаллак даллалц. Бакъду, Болотниковн гIаттам хьашарх дIа ца йоьрзу Шуйскийн гIайгIанаш. 1609-чу шеран 8-чу сентябрехь полякийн гетман Жолкевский 2 эзар гергга гIаш-салтин эскарца Смоленскана чугIоьртира. Мокхазан гIап хилла полякашна дуьхьал тIом бира Шуйскийн эскаро. Ямартло ца хиллехь, цо лахка там бара уьш оьрсийн латтанаш тIера. Амма, тIамна шайн кисанара харжаш ян ца луучу бояраша, цхьа барт бина паччахьан «динара воссийра» Шуйский Василий Иванович 1610-чу шеран 17-чу июлехь. 18-чу июлехь нуьцкъала корта баьшна Иосифо-Волоцкий монастыра чу кхоьссира, дуьненан серлонах хадош. ТIаккха, новкъа-нацкъара хIума доцуш, гетман Жолкевский, Смоленск-м хIунда юьйцура, чаболахь Москва веана, баьрчче охьахиира. 1611-чу шеран 27-чу августехь оьрсийн бояраша дуй биира поляк Владислав оьрсийн паччахь веш. Доцца аьлча барт ца хиларо Польшин паччахь волчу Сигизмундан бага кхоьссира Росси. Массо а оьрсийн гIала, юрт, кIотар, Владиславана муьтIахь шаьш хилар тIечIагIдеш, дуйнаш биъна яра. Цхьа гIала яра и паччахь тIе ца лоцуш – Новгород. Ткъа цигахь бIонбаьчча Дмитрий Мамстрюкович Черкасский вара.
Наггахь цхьацца хабарш хеза Дмитрий Мамстрюкович Черкасский нохчи хилла бохуш. Цу къамелийн а цхьа бахьана ду. Оьрсийн яздархочо Михаил Николаевич Загоскина язйина цхьа книга ю «Юрий Милославский» цIе йолуш, цу тIехь яздина ду Черкасский нохчи ву аьлла. Яздархо галваьлла хила там бу, я хIинца санна Къилбаседа Кавказехь дехаш долчу къаьмнех черкесы я чеченцы олуш хилла хила тарло цу заманахь а. Ткъа бакъдолчунна тIаьхьа кхиа вай лууш делахь; Дмитрий Мамстрюкович, Иван Грозныйн шолгIачу зудчун Мария Темрюковнин вешин кIант ву. Хууш ма-хиллара шен дуьххьарлера хIусамнана Анастасия Романовна 1560-чу шеран 28-чу июлехь дIаяьлча, Иван Грозныйс геланчаш арабоху шена нускал лаха. Мел хазаниг хьахаярх, шена гайтинчу цхьана а оьрсийн йоIана паччахь реза ца хуьлу. Эххар а кавказхошна юкъахь лоху нускал. ГIебартойн элан Идаров Темрюкан йоIана Гушанина тIехь соцу захалонна ара бевллачийн сема бIаьрг. Захало хьешаша дIахьахийча, дог реза дой тIевоьрзу Темрюк, цул совнаха, шен кIант Султанкул вохуьйту паччахьна нускал дIаэцна Москва. Иван Грозный а реза хуьлу йоIана. 1561-чу шеран 20-чу июлехь керста дин тIеоьцу Гушанис. Цунна керла цIе туьллу – Мария. Ткъа оццу шеран 21-чу августехь Успенскийн соборехь митрополит Макарийс керстанийн Iедалехь мах бо паччахьна а, цуьнан нускална а. Гушанин цхьа кIант хилла – Василий. Амма иза шина баттахь бен ца ваьхна. Бакъду, паччахьна гIароле Кавказера пхи бIе жима стаг дIавигна Гушанис. Царна юкъахь цуьнан ваша Мамстрюк хилла. ТIеман гIуллакх дика девзаш хиларна дукха хан ялале берриге а кавказхой баккхий хьаькамаш хилла. Цу дикане кхача керста дин тIелаца дезаш-м хилла цара. Ткъа ша Гушани, аьлча а, Мария Темрюковна 1569-чу шеран 6-чу сентябрехь дIаяьлла. Iаламат йоца оьмар хилла цуьнан, 25 шарахь ца яьхна иза. Делахь а шен верасашна мелла а гIо дан ларийна, царах дукхахберш бIонбаьччанаш хилла.
Хетарехь, хIинца кхеташ хир ду Новгород гIала полякийн олалла тIелаца реза хIунда ца хилла. Кавказхой цкъа а ца хилла мостагIчунна къарлуш. Керста дин тIеэцнехь а Дмитрий Мамстрюкович Черкасский шен оьздачу дайн амалех хадаза хилла. Иза ву полякашна дуьхьал гIаттам кечбинарг. Черкасскийн хIусамехь кечбина бу мостагIчунна дуьхьал гIаттам. Цуьнан нуьцкъала амал ю адамаш, йохье даьхна, гIовттийнарг. БIеннашкахь болчу оьрсийн бIонбаьччанех шиъ бен Черкасскийна тIаьхьа ца хIоьттина. И шиъ Дмитрий Михайлович Пожарский, Кузьма Захарьевич Минин ву. Цу кхаамма 1612-чу шарахь оьрсийн халкъ гIаттор бахьанехь паргIатъяьккхина Росси полякех а, литовцех а, шведех а. Къацахетарийн караяхана хIаллакьхилла хир яра пачхьалкх цуьнан дола дан и кхо турпалхо ца хиллехь. Цхьабарт болуш мостагIех Даймохк дIацIанбаро оьрсашна таро елира 1613-чу шеран 21-чу февралехь Михаил Романов паччахь хаьржина Росси кхиаран хорша ерзо. 12-13-чуй шерашкахь бала хьегна оьрсаша вовшашца барт цахиларна. И барт бан доьналла долуш стаг цахиларна.Черкасскийс, Пожарскийс, Минина гулдинчу эскарша 1612-чу шеран 4-чу ноябрехь Россин коьрта шахьар мостагIех дIацIанъярна лерина даздеш ду вай халкъийн цхьааллин де. 2005-чу шарахь дуьйна даздеш ду иза вайн республикехь а. Оцу сийлахьчу дийнан маьIнах, тахана махкахь долчу зовкхах кхета Веза-Воккхачу Дала ийман, доьналла, хьекъал лойла вайна.
А.ГАЗИЕВА
Суьрташ т1ехь:
(лакхарниг) Годунов Борис, (шолг1аниг) Черкасский
Дмитрий, (кхолг1аниг) Темрюкан Мария.
№125, шот, лахьанан (ноябрь) беттан 7-гIа де, 2015 шо