Денна дебачу дегаIийжамаша холча хIиттош дуьйладелира къоначу Заретина ХХI-ра бIешо. Балха ваханчуьра чу ца вогIуш тIепаза вайра цуьнан да. Цунах дерг доьзална хиъна далале зуламхоша Гуьмсехь диначу талорехь хIаллакьхилира милицехь балхахь хилла кхуьнан воккхах волу ваша Анзор. Оцу шийлачу кхаьънаша метта йожийра нана. Кхин шега дан вуон дац моьттуш, хаддаза йоьлхучу Заретина берриге а дуьненан бала шена цхьанна тIе базбелла хетара. Амма, кхин дIа а букълур болуш хиллера цу мисканна бохамийн бода. Ларамза кхеттачу герзах кхалхар хилира Заретин цIийнде. Дела воцург накъост воцуш, кхаа бераца йисира и пекъар. Балхахь яцара, гIо-накъосталла дан мардай-марнаний дацара. Марвежарий школехь доьшуш бара, хIокхо бIаьрIуналла дан дезаш. Доцца аьлча, гIаддайна хьал дара. Дукха ойланаш йора жимачу зудчо?ТIулгаш санна кегий бераш.
Дависарг, институт мукъане а чекхъяьккхина хиллехьара цхьанхьа балха гIур яра. Ткъа хIинца мичахьа гIур ю, цхьана а кепара карахь говзалла йоцуш!? Иштта йоьхначу ойланаша Зарета йийсаре лаьцначу муьрехь, дагахь доцуш кхуьнан хилла хьехархо Джамбекова Тамара дуьхьал кхийтира жимачу зудчунна. Мелла а хIума Тамарина а хууш хиллера, Заретина тIехIиттинчу бохамех диснарг кхо елхаран къурдашца дийцарехь хиира. – ХIун дийр ду вай,тIом бу-кх вайн махкахь дIабоьдуш, – элира хьехархочо, – висинарг ца ваьхча, дIа ца лелча ца волу! Суьдхо болх беш хилла йолу йиша сан а йийна хьуна. Дала кхиэл йойла кху цIерга вай кхийсинчарна! Ахь институт чекхъяккха еза. Хьан бераш хьалакхио деза. Царна яа-мала латто ца еза хьан?! Кхана схьайоьллахь институте. Сайга хIун дало хьожур ю со. Маре даха сихло шу, тIаьхьа дуьсуш лаьтташ санна. Дешар чекхдаккхий гIо аьлча, оха хIуьттаренна дуьйцуш санна хета. Цхьа говзалла карахь хилча сискал яккха атта хир дара. Йоьлхучуьра Зарета юхаерзо яй дов даран кеп хIоттийра Тамарас, тIаккха шаьш дIасакъаьсташ тIедожжош кхин цкъа а тIетуьхийра, – соьга хьо ма лехийталахь, схьайоьллахь кхана институте.
Иштта хьалха Дела, шолгIа оьрсийн литературин кафедрин куьйгалхо, филологин доктор, профессор Джамбекова Тамара бахьанехь аьтто хилла кхиамца Соьлжа-ГIалара хьехархойн институт чекхъяккхина, дикачу меттехь балхахь ю Багаева Зарета. Амма, цо цкъа а диц ца до цу дикане ша муха кхаьчна. ХIора ламаз тIехь доIанца Деле йоьху цо деэшначохь шена гIортор хилла дIахIоьттина йолу хьехархо. Бакъду, Джамбекова Тамарин дахарехь алссам яьхкина и тайпа меттигаш. Дешна бовларх, я цхьацца бахьанашца дешарна юкъара бовларх Тамарас цкъа а тесна ца буьту шен студенташ. Цо хаддаза сагатдо царна шен берашна санна. Профессор дика кхета дешарца бен серло ца хиларх. Iилманца кIорггера уьйр-марзо хиларо бен кхачор дац цхьа а къам хьакъдолчу зовкхе. Цунах шен студенташ кхето лууш къахьоьгу хьехархочо, дешна бевлла, школашкахула белхаш бан дIасабекъабелча церан каракхочург къоман кхане юй хууш. Хьехархочо дIакховдийнарг схьаоьцур ду дешархочо. Ткъа дIакховдо хаарш хилийта студенташа дика деша деза, аудиторешкахь шайга дуьйцучуьнга сема ладугIуш. Цкъа а кечам база лекци еша студенташна хьалха ца хIутту Тамара. Ша хьоьхуш йолу оьрсийн литература шена мел дика йовзахь а, студенташна хьалха хIоттале хIоразза цо карладоккху ша дийца леринарг. Шен болх безар, иза дош-дезар хетар ду аьлла хета сел жоьпалле профессор хилар. Цундела, студенташна а еза цуьнан предмет дукха, хьехархочуьнца сий-ларам бу. Тамарин студенташ хилла мехкарий кIезиг бац кхунах масал эцна, хIинца шайна дукхаезачу хьехархочунна юххехь болх беш…
Бераллин шераш
Вайнехан шен дукхах болу нийсархой санна Казахстанехь дуьнен чу яьлла Тамара 1952-чу шеран 22-чу декабрехь. Хала мур бара иза. Сталинан Iедало къинхетамза махках даьккхина дара вайнехан къам. Юучуьнца, молучуьнца гIело ловш вара массо а. Цу декъазчу декъах бара ТамарагIера доьзал а. Амма, цхьа ирс хиллера йоьIан. Кхуьнан да Амаев Билал вайнах махкаха бахале Владикавказехь рабфак чекхъяьккхина, йозанца цхьацца белхаш бина, дешарх доллу беркат девзина вара. Цундела йоI, кIант къеста ца деш цо шен берашка дешийтира. Хийрачу махкахь хьалхарчу классе деша яхара Тамара. Жимачохь дуьйна хьекъалца къаьсташ йолу йоI дика доьшуш яра. Къаьсттина дукхаезара цунна историн, литературин урокаш. Бакъду, школьни программица йолу книгаш ешна Iаш-м яцара иза. Бераллехь дуьйна исбаьхьаллин литература доггаха йоьшура йоIа. Цуьнца долу гергарло дерриге а дахарехула чекхдоккхуш ю Тамара. 1965-чу шарахь цIабирзира хIорш Казахстанера. Цу муьрехь иза ялхалгIачу классе яьлла шен дагахь йоккха йоI яра. Серноводскехь сецира кхеран доьзал. Тамарина и меттиг шена тайна аьлла хета. Цхьа беркатехьехархо вара Тамара деша дIайолаеллачу школехь оьрсийн мотт, литература хьоьхуш, Перетрухин Анатолий Семенович цIе йолуш. Урокан сахьташ чекхдевлачхьана тоам беш, могIарера хьехархо вацара иза. Цуьнан хIора урок цхьа башха зевне илли санна чекхйолура. Цунна дагахь дукха байташ хаьара, цхьа тамехь йоьшура цо уьш дешархойн синакIоргене кхочуьйтуш. ТIаккха бехк буй берийн цо луш долу дарсаш массарел а дукха дезча!? Лакхарчу классашкахь доьшуш йолуш дуьйна Тамарина хаьара ша хьехархо хир юйла, оьрсийн мотт, литература хьоьхуш ша хир юйла. Кхиъна йогIучу йоьIан сирла сатийсам хилла дIахIоьттира хьехархо хила йолу Iалашо. Бакъду, Серноводскера юккъера школа 1970-чу шарахь кхиамца чекхъяьккхина яьлча дас Соьлжа-ГIала охьа-м ца яитира йоI институтехь деша. Хьайна лаахь заочно деша гIо,– элира цо, буьйса суна хьалха яккха еза,– аьлла. Ткъа дена дуьхьал дош Тамарас деана дацара. Ден лаамна тIера яла мегар ду бохург йоIана цкъа а гIан-набаршкахь дага ца деанера. Иштта, хьакъдолчу кепара вайнехан оьзда гIиллакхаш лардеш схьадеанчу нохчийн оьздачу кхерчахь хьалакхиъна яра иза. Ша схьаяьллачу кхерчахь цIийх доьллачу оьздачу гIиллакхашца дахарехула чекхйолуш а ю…
Хьаналчу къинхьегаман хьалхара гIулчаш
1971-чу шарахь Соьлжа-ГIаларчу хьехархойн институтан заочни декъан студентка хилира вайн турпалхочух. Дешарна цхьа шо юкъара далийтича газетдешархошна моттадала тарло динна цхьана шарахь Тамара хIумма а ца деш Iийна. Иза аьттехьа а дац. Ша школа чекхъяккхинчу 1970-чу шарахь, пионервожатин даржера дIаболабо цо шен хьанал къинхьегам. Советийн заманахь пионервожати массо а школехь хуьлуш яра. Цуьнан болх аттачех бацара. Даима берашна юкъахь хила езаш яра пионервожати, къаьсттина лакхарчу классийн дешархошца юкъараллин белхаш кечбеш хуьлура пионервожати. Районни, республикин конкурсашна, фестивалашна, олимпиадашна, берийн хьуьнарш зуьйш йолчу кхечу форумашна дешархой кечбарехь жигара дакъалоцуш хуьлура иза. Тамарас самукъадаларца бора и болх. Жимачохь дуьйна хьуьнаре йоI йолуш кхуьучу цунна дага ца догIуш хIума дацара. Кест-кеста керла мероприятеш кечйора цо дешархошца, дезачу деношна лерина суьйренаш кечйора. Къаьсттина самукъадолура Керла шо тIекхочуш. ХIора дешархочунна дагахь юьсу йолчу агIор кечйора базалг, алссам хелхарш дора базалгана гонаха, керла иллеш, эшарш кечйойтура дешархошка. Баккъала веза хьаша санна тIеоьцура кхеран школехь хIора Керла шо. Тамарин синтем боцу амал, цуьнан къегина хьуьнарш орцах девлачохь кхечу агIор хуьлийла дацара. Шарахь школехь болх бина, тIаккха Соьлжа-ГIаларчу хьехархойн институте кехаташ чу дала яхара иза. Кхиамца зерех чекхъяьлла, хьалха вай билгал ма даккхара, заочни кепехь филологин факультетан студентка хилира цунах. Бакъду, йоI дешна ялале хьехархойн институтах Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан университет хилира. Даима пионервожатин болх беш Тамара ца Iийна. Кхуьнан нуьцкъала амал, кIорггера хаарш, хьуьнарш девзачу школин куьйгалхочо хьехархочун болх кховдийра Тамаре. Лакхарчу классашкахь оьрсийн мотт, литература хьоьхуш яра иза, цкъа мацах и болх шена марзбина хьехархо Перетрухин Анатолий Семенович санна. Кхиъна йогIуш билгалъяккхинчу Iалашоне ша кхаьчна хетара йоIана. И болх кхечуьнца хуьйцур бу аьлла цкъа а дага ца деанера. Шийтта шарахь цхьана меттехь Серноводскерчу юккъерчу школехь болх бира Тамарас. Пионервожатин даржера дIайолаелла школан директоран дарже кхаччалц бира цо белхаш, шен хаарш ца кхоош. Ткъа Тамара муха хьехархо хилла куьзганахь санна схьагойту халкъан, махкана тахана бевзаш къонахий хиллачу цуьнан дешархоша. Царна юкъахь бу алссам лоьраш, хьехархой, инженераш, артисташ, иштта: Соьлжан кIоштан администрацин куьйгалхо Хунариков Муса, Серноводскан юьртда Арсамаков, Нохчийн Республикин къаьмнийн политикин, арахьарчу зIенийн, зорбанан, хаамийн министр Умаров Джамбулат, дуккха а кхиберш. Даймохк беза, шаьш схьабевлла къам деза, нохчаллех къилба дина дахарехула оьзда чекхбовла говзачу хьехархочо Iамийна хиларна, кхиъна аьлла хета царах иштта сема синкхетам болуш, халонех ца къехкаш, хьаналчу къинхьегамца мехкан зовкх дебош беркате адамаш. Шен комаьршачу синан цхьацца цинц кхачийтина Тамарас шен хIора дешархочуьнга. Иза ша ю Нохчийчоьнан хьанал йоI. ТIаккха цунна хьалха хьалакхиъна дешархой кхечу агIор хуьлийла дац. Хьоьхуш ерг оьрсийн литература хиллехь а, хьехархочунна гечо карадора муьлхха а литературни турпалхочун къонахалла, адамалла, комаьршалла, вайнехан амалехь а хаалуш хиларна тIе къамел дало. Цо кIад ца луш дуьйцура дешархошна оьрсийн интеллигенцис кавказхойн нуьцкъалчу амалан лаккхара мах хадош хиларх, вайн дайша лехначу маршонах, бIешерийн кIоргенера гIел ца луш вайн наноша схьакхехьначу гIиллакх-оьздангаллех. Шен синтем боцчу амалца, духарца, леларца бакъйолу хьехархо ша хиларе терра, цунна хаьара муьлххачу а дешархочун даг тIе некъ лаха, къамеле ваккха, иза шех а, къоман сирлачу кханенах а тешо.
Доьзал
1984-чу шеран ноябрь баттахь ДжамбековгIеран нус хилира Тамарех. ДецIахь йолуш, вайнехан гIиллакхашца догIуш ма хиллара ден фамили – Амаева лелош яра йоI. Маре яхча хилира цунах Джамбекова. Къилбседа Кавказехь вевзаш волу Iилманча-фольклорист, филологин Iилманийн кандидат Джамбеков ШаIрани ву Тамарин хIусамда. Къоман барта кхоллараллин воккха говзанча ву иза, Соьлжа-ГIаларчу хьехархойн университетехь нохчийн меттан кафедрехь болх беш ву. Белхан накъосташна, студенташна Iаламат дукхавезаш ву. Дуьне цец даккхал шеца гIиллакх-оьздангалла йолуш стаг ву. Доьзалехь хьалакхиъна шиъ йоI ю. Йоккхах йолу Малика Москвахь лоьрийн институт чекхъяьккхина, цул тIаьхьа Краснодарехь ординатура чекхъяьккхина, говза лор ю. Иза нехан цIентIехь ю. Цуьнан шен ши кIант ву кхуьуш.Тахана деца-ненаца Iаш шолгIа йоI Милана ю. Цо кхиамца чекхъяьккхина Нохчийн республикин пачхьалкхан университет. Иза психолог ю. Безаш хаьржинчу балхахь хьанал къахьоьгуш схьайогIу, доттагIашна, белхан накъосташна шегара гIо-накъосталла оьшучохь цкъа а юьстах ца лаьтташ, халонех ца къехкаш. Йижарий иштта Iамийна бу шайн нанас адамашца кIеда-мерза хила, бевза-безачаьрца тIекаре хила. Шайн да-нана санна адам дукхадезаш ю ши йиша. Хьеннан бIаьрса Iехадал хаза, товш ю.
Iилманан хьаьрмахь
Бакъволчу нохчичунна санна, къоман барта кхолларалла дукхаеза Тамарина. Иза кхиъна йогIучу муьрехь хIинца санна паргIатонаш яцара, бегIийлаш кIезиг яра вайнехан дахарехь. Наггахь йолчу хIусамехь бен телевизор ца хаалора. Телевизорех хIун до электроницкъаца хьалалеташ чиркхаш ца хилча?! Ткъа нохчийн ярташка, мел халахеташ делахь а, хенахь ца кхаьчна эллектросерло. Амма, и данне дац йоцу электросерло бахьанехь вайнехан дахар гIелделлера бохург, я суьйренаш сингаттамечу бодано хьулйинера бохург. Дукха хьолахь туьйранаш, турпаллалин иллеш, кицанаш, забаре дийцарш кар-кара оьцуш чугулбеллачара дийцарца серлайохура ламанхоша Iаьнан еха суьйренаш. И тайпа башха суьйренаш кIезиг ца хилла Тамарин дахарехь а. Къоман бартан кхолларалло ойла тIома йоккхура, хьо нохчи хиларх дозалла дойтура, дисинчу дерриге а дахарна нохчалла къилба лоцуьйтура. Цундела дукха тамашийна ца хета школехь оьрсийн мотт, литература хьоьхуш хиллачу хьехархочо аспирантуре деша йоьдуш «фольклористика» цIе йолчу исбаьхьчу хьаьттахь къахьега, Iилманца талламаш бан Iалашо юьхьарлацар. 1981-чу шарахь Гуьржийчохь йолчу Iилманан академи заочни кепехь деша йоьду Джамбекова Тамара, балхана юкъара а ца йолуш. Масех шарахь къахьега дийзира юьхьарлаьцначу Iалашоне дIакхача. Тамарел хьалха цхьаммо а теллина яцара и тема. Цундела халонаш нислора. Делахь а, бераллехь дуьйна нуьцкъалчу амалехь хьалакхиъна йоI юха-м ца елира, цкъа ша долийна гIуллакх кхиамца чекхдаллалц. 1986-чу шарахь гуьржийн литературин институтехь Джамбекова Тамарас кхиамца чIагIйира филологин Iилманийн кандидатан диссертаци. Цуьнан цIеяра «Нохчийн фольклоран кегий жанраш (кицанаш, аларш, хIетал-металш). Говзанчаша лаккхара мах хадийра Тамарас бинчу талламан белхан. Цуьнан дог-ойла ира-кара хIоттийра Iилманан хьаьттахь кхидIа а къахьега болу лаам чIагIбеш.
1980-чу шерашкахь Нохч-ГIалгIайн Республикин коьртачу шахьарехь схьабиллира лакхарчу дешаран кхин а цхьа кхерч. ХIинца-м цу дешаран кхерчах хьехархойн университет хилла. Цига балха кхайкхира къоначу Iилманче. Ассистентан даржера дIайолаелла кхиаран массо атIегIанах чекхъяьлла Джамбекова Тамара. Кхиаран хIора терха а хьаналчу къинхьегамца йоккхуш. Цунна къегина тоьшалла ду мехкан куьйгалло цунна дина совгIаташ. РФ-н дешаран министерствос елла Сийлаллин грамота ю цуьнан. 2007-чу шарахь дара цунна «Нохчийн Республикин хьакъйолу хьехархо» сийлахь цIе тиллича. Цуьнан хьанал къинхьегам, хьуьнарш тидаме эцна, Нохчийн Республикан Куьйгалхочо Россин Турпалхочо, Кадыров Рамзана елла Сийлаллин грамота ю Тамарин. Иштта-м цуьнан «За трудовое отличие» мидал ю. 2010-чу шарахь «Нохчийн Республикин Iилманан хьакъйолу гIуллакххо» аьлла кхин цхьаъ сийлаллин цIе тиллира вайн турпалхочунна. Кхоллараллин интелигенцина Iаламат мехал хеташ, дукхах болчеран сирла сатийсам хилла лаьтташ кхин цхьа совгIат ду вайн махкахь. Иза «Датон бухIа» цIе йолу совгIат ду. 2011-чу шарахь дара иза Джамбекова Тамарина делча. Халкъана, махкана цIенчу даггара цо дIакхоьхьу мехала гIуллакх гар, довзар, юкъаралло цуьнан лаккхара мах хадош хиларан къеггина тоьшалла дара иза. И совгIат схьаоьцуш Джамбекова Тамара филологин Iилманан доктор, профессор яра. 2010-чу шарахь Адыгейн пачхьалкхан университетехь чIагIйира цо филологин докторан диссертаци. Нахе цхьаъ ца ялучохь, цхьаьний схьаэцна талламаш беш еххачу хенахь дIакхоьхьуш ши тема яра Iилманчин. Цхьа тема хьалххе дуьйна цо талламаш беш схьайохьуш йолу «фольклористика» яра. Ткъа шолгIаниг «РФ-н къамнийн литература» яра. И ший а тема цо кхиамца чIагIйира 2010-чу шеран июнь баттахь Майкопехь. БIе гергга Iилманан статья ю цо язйина, зорбане яьккхина. КIезиг яц царна юкъахь нохчийн литературех ерш а. Профессара кхачам боллуш теллинна Окуев Шимас язйина «ЛайтIехь цIен зезагаш» цIе йолу роман. Алссам статьяш язйина нохчийн халкъан яздархочо Айдамиров Абузара язйиначу «Еха буьйсанаш» цIе йолчу романах. Иштта талламаш бина Арсанукаев Шайхис язйинчу «Кхолламан сизаш» цIе йолчу романан а. И дерриге а мехала гIуллакхаш дан ларайо Джамбекова Тамара шен коьртачу балхана юкъара ца йолуш. Ткъа цуьнан коьрта болх иза Нохчийн Республикин хьехархойн университетан студенташна оьрсийн литература хьехар бу. Цуьнца иза Iаламат дика ларайо. Цул совнаха хьехархойн дешаран дуьненаюкъарчу академин декъашхо ю и хьуьнаре зуда. Халкъана, махкана боккха юьхькIам бу и тайпа лаккхара говзалла йолу адамаш вайна юкъахь хилар. Къаьсттина мехала, деза-доккха ду вайна иза нохчийн зуда хилар. Хьаналчу къинхьегамо а, нуьцкъалчу амало а кхачийна Тамара цу кхиамийн лакхенашка. Профессоран дахаран кеп хилла дIахIоьттина талламийн хьаьттахь яцар, Дала ца кхоош делла похIма, хьуьнар ду цуьнца кхидIа а шена дукха безачу балхахь къахьега. Йист йоцу хIорд санна хаарш ду Джамбекова Тамарехь халкъан а, мехкан а дуьхьа Iилманан къайленаш яста. Тахана кхиаман гIушлакхехь ю Iилманча. Кху заманан нохчийн зудчун къеггина масал ду иза, махко а шех дозалла дан хьакъдолуш.
А.ГАЗИЕВА
№127, еара, лахьанан (ноябрь) беттан 12-гIа де, 2015 шо