Къилбаседа Кавказан регионашна юкъахь уггаре а яккхийчех яра Нохч-ГIалгIайн еспублика. Цуьнан лаьтта тIехь болх беш яра 224 юьртан Совет, 412 колхоз, царех нохчийнаш – 321, гIалгIайнаш – 67, оьрсийнаш –23, жуьгтийн – цхьаъ.
МостагIчун десанташца къийсам латто а, дозанца низам чIагIдан а 1942-чу шеран февраль бутт болалуш вовшахтуьйхира 12 истребительни батальон. Цул совнаха, Нохч-ГIалгIайчуьрчу МахкатIехь оццу шарахь вовшахтуьйхира оьрсийн, украинхойн, нохчийн, гIалгIайн къамнех йолу 242 ламанан стрелкови, 317 стрелкови дивизеш. 1942–1943-чуй шерашкахь тIамна кечвира 1426 куьйгалхо, партийни а, советски а белхахо. ТIеман шерашкахь фронте вахара республикера пхи эзар сов коммунист. Обкоман секретаре Исаевга ша яздинчу кехата тIехь билгалдоккхура Курчалойн ВКП(б)-н секретара Савченкос: «Дукха а нохчаша заявленеш яздина шайн лаамехь ЦIечу Эскаре а бахана, герз а карахь Даймохк ларбан Iалашо йолуш».
Тылехь болчу бахархоша жигара дакъалоцура мостагIчунна тIехь толам баккхаран фонд вовшахтухуш. Нохч-ГIалгIайн обкоман, Соьлжа-ГIалин ВКП (б)-н цхьаьнатоьхначу пленуман соцамна жоп луш: ГоланчIожан районерчу колхозаша Таганрог паргIат яккхарна лерина 1943-чу шеран 28–29-чуй майхь 16 тонна жижиг, 200 кийла даьтта, 250 кийла нехча, кхидолу кхачанан сурсаташ дахьийтира. Цул совнаха 580 кийла тIаргIа, 485 цIока яхьийтира фронтана. И хIумнаш гулъярехь къаьсттина билгалбевлира Ялхой, Нашхой ярташкара колхозхой. 135 эзар сом ахча а дахьийтира цара.
1943-чу шеран февраль баттахь Савченкос хаам бира: Курчалойн районехь дIахьош ду фронтана совгIаташ кхехьийтар, Шерипов Асланбекан цIарах бронепоезд йилларна лерина ахчанаш гулдар. БIачи-Юьртарчу Ленинан цIарахчу колхозан колхозхоша Солтамурадовс, Ташуевс делла итт-итт эзар сом, Аслахановс, Акбиевс – кхоккха бIе сом. МостагIчунна тIехь толам баккхарна лерина и тайпа масалш дуккха а ду.
Нохч-ГIалгIайн Республикерчу бахархоша толам гергабалорна тIехьажийна дуккха а гІуллакхаш динехь а,1944-чу шарахь вайнах махках баьхча, шина а къомана тIехь харцдерг кхоьллира.
1942-гІа шо чекхдолуш сацийра немцойн эскар Кавказана тIелатар. 1943-чу шеран январехь лаьхкира фашисташ. Схьаяьккхира Моздок а, Малгобек а. Билгалдира Нохч-ГIалгIайн халкъан бахам меттахIоттор.
Оццу хенахь дIахьош дара СССР-н НКВД-с республикера нохчий а, гІалгІай а махках бахаран гIуллакх дийцаре дар. 1943-чу шеран ноябрехь СССР-н чоьхьарчу гIуллакхийн комиссара йоккха кхеташо дIаяьхьира УНКВД-н Алтайски район а, Новосибирски областан а хьаькамашца дийцаре дира къаьмнаш махках дахаран гIуллакх.
1943-чу шеран декабрехь Берияс хаам бира нохчий, гIалгIай махках бахарна кечамбар чекхдаьлла аьлла.
1944-чу шеран 23-чу февралехь вайнах махках баьхча яссаеллачу меттигашка балийра мехкан кхечу областашкара бахархой. Делахь а, адамаш доцуш йисира алссам ярташ, кIотарш. ЧIогIа ледара дара тIебалийнарш дIанисбар. Махках баьхначеран бухадисина цIенош, гIишлош юхуш лаьттара. Нохч-ГIалгIайн Республикехь 28375 бахам хиллехь, 1945-чу шеран май бутт кхочуш вовшахтоьхнарг 10299 бахам бен бацара. Оцу халачу хьелашкахь и гIуллакх лартIе дало атта дацара. Пачхьалкхан юстицин советник Горшеннин Галашкински районехь шена ледара хьал гича, цуьнан бахьана дуьйцуш ша Молотовга яздинчу кехата тIехь билгалдаьккхира: «Коьрта бахьана кхуза балийна куьйгалхой къаьркъанаш муьйлуш лелар ду». ВКП(б) обкоман секретаран Чеплаковн жоп дала дийзира Берияна хьалха.
Нохчий, гIалгIай махках бахаро доккха зен дира халкъан бахам меттахIотторна. Мехкадаьттан промышленностан декъехь къахьоьгуш вара 4000 гергга вайнехан къаьмнех волу белхахо, инженерно-технически гIуллакххой. 30-чу шерашкахь кхечу къаьмнашца цхьаьна кхиийна кадраш яра уьш. ТIеман хьалхарчу деношкахь дуьйна фронтана бензин, хьакхаран материалаш латтайора цара шайн ницкъаш ца кхоош къахьегарца. 1943-чу шарахь планехь билгалдинарг 290345 тонна долуш даьккхинарг 803300 тонна мехкадаьтта дара. 1944-чу шарахь мехкадаьтта даккхар лахделира. «Малгобекнефть» тресто планехь билгалдинарг 290345 тонна мехкадаьтта хиллехь даьккхинарг 212391 тонна бен дацара. «Октябрьнефть» тресто 1944-чу шарахь планехь 317889 тонна долуш даьккхинарг 297978 тонна дара. «Старогрознефть» трестехь – планаца 72600 т. даьккхинарг – 67420 т.
ТIом хилале Нохч-ГIалгIайн Республикехь даьхни лелор лаккхарчу тIегIанехь дара.
Долахь болчу бахамашкахь кхиош дара боккхачу барамехь яккхий маIаш йолу даьхни, уьстагIий. Итум-Кхаьлла районехь 1943-чу шарахь 14 эар яккхий маIаш йолу даьхни, 28 эзар гергга уьстагIа бара. ГаланчIожан районехь – 14 эзар гергга уьстагIа, Шаройн районехь – 39227 уьстагIа; яккхий маIаш йолу 7590 корта даьхни. Шуьйтан районехь – 12185 яккхий маIаш йолу корта даьхни.
Нохчий, гIалгIай махках баьхча даьхни кхечу областашкарчу колхозашка дIаделира. Уьш дIадуьгуш некъан бохамехь дуккха а зенаш хилира, леш меттигаш еара.
Вайнах махках бахар бахьанехь сецира къоман культура кхиар. ХIаллакбира историн хІолламаш. Органан басешца хилла кхаа бIе бIаьвнех бухайисинарг 50 бен яцара. Дохийра дуккха а кешнаш. Нохчийн, гIалгIайн меттанаш кхиар сецира. Нохч-ГIалгIайн Республиках Грозненски област йича керла хIиттинчу куьйгалхоша арахеца йолийра вайнах сийсазбеш йолу литература. Цу тIехь билгалдоккхура нохчий, гIалгIай шайн цIийца бандитийн амалш йолуш хилар, Паччахьна дуьхьал ламанхоша къийсам латтийна хилар. Массо а хIуманна тIехь бехке бора махках баьхнарш.
Шаьш махках даьхнехь а хьанал къахьоьгура нохчаша. Къаьсттина билгалбевлира Романцевски хьуьнан пунктера Бугаевн бригадера хьуьнкечъярхой. Баккхий кхиамаш бохура вайнаха колхозашкахь, промышленни предприятешкахь. Кзыл-Ордехь мачаш ечу фабрикехь къахьоьгучу Вохабовс, Мусаевс, Цомоевс планаш 250–300 проценташна кхочушйора. Царна ахчанан совгIаташ дора. Толасски районерчу Горно-химически комбинатан Кара-Таухь стахановцаша лаккхара кхиамаш бохура. Чуйски районерчу Саксаул доккхучу 129 белхахочо стахановски вахте хIиттина, шайн ницкъаш цакхоош, лаккхарчу эвсараллица къахьоьгура. Алма-Атински промышленни предприятешкахь къахьоьгуш даккхий хьуьнарш гойтура махках баьхначара. 1946-чу шеран май бутт чекхболуш СССР-н ОСП-н НКВД-н хьаькама Кузнецовс хаам бира Чоьхьарчу гIуллакхийн министре Кругловга: махкахваьккхинчу нохчичо Досаевс, ГІирг1изойн ССР-н Цветметан №5 йолчу комбинатехь бурильщикан болх беш волчу, стахановски вахте хIоьттина дийнан норма 1053 процентана кхочушйира. ТIаьхьа ца буьсура республикин колхозашкахь къахьоьгу Арциев, Хасаров, Макаев, Якубов, Умаев, кхиберш а, хIораммо а 400 трудденош дохура. Кзыл-Ордински областера хаам бира 40 стагах лаьттачу бригадо хенал хьалха чекхдаьккхина дуга чудерзор, Абдуловна, Курбановна совгIаташ дира. Алма-Атински областехь колхозашкахь, совхозашкахь махках ваьккхинчу 10 эзар стага лаккхарчу кхиамашца къахьоьгура.
Халонаш яра аьлла ца Iаш, производственни дакъошкахь хьуьнаре къахьоьгучара шуьйра дакъалоцура мехкан политически дахарехь а. Фрунзенски областашкахь хиллачу нохчашна, гIалгIашна, балкхарошна, кхарачошна юкъахь 1946-чу шарахь СССР-н Лаккхарчу Совете харжамаш беш агитаторш болуш дакъалоцуш вара 208 нохчи, 120 кхарачо, 48 балкхаро, 13 турко. Джалалабадски областан Сузакски районехь 114 участкехь харжамийн комиссешкахь дакъалоцуш бара нохчий, балкхарой. 1945-чу шеран 13-чу декабрехь Узбекистанан ЦК ВКП (б) секретара Юсуповс, чоьхьарчу гIуллакхийн халкъан комиссара Бабаджановс запискаш язйира махках баьхначара резахилла кхаьжнаш тийсарх лаьцна. Амма СССР-н НКВД-н куьйгалхочо Л.Берияс шена луъучу агIор тидира и гIуллакх. 1945-чу шеран 2-чу декабрехь цо куьг яздина арахийцира №244 йолу директива. Цу тIехь билгалдоккхура махках баьхначара кхаьжнаш тасарна новкъарло еш, жигара дуьхьал бевлира аьлла. Оцу бахьанина бехк боцуш лецира масех нохчи, 17 гIалгIай. Цунах лаьцна хаам бира Тюменски областан УНКВД-н хьаькама Шеваровс.
Л.Берия чIогIа хIилла долуш а, къиза а стаг вара. Цо мостагIалла леладора кхечу къаьмнашца. Амма лараме вара шен тайпанчу лазашца-гуьржашца. Дуьненан шолгIа тIом болабелча Германица барт болчу Хонкаро 30 дивизи уьйзира Советски Союзан дозане. И бахьанехь сингаттам белира СССР-н пачхьалкхан куьйгалхошна. Кхолладеллачу хьолах пайда а эцна, дозанца бехаш болу бусалба бахархой Хонкарахь бовла тарло аьлла хетарш махках бехира, цу юкъахь туркой, курдаш, туркой-мескетинцаш, хеминаш. 1945-чу шарахь Аджарски яздархочо Ванишвилис кехат яздира СССР-н чоьхьарчу гIуллакхийн халкъан комиссаре туркойн фамилеш хиларна гIалат бевлла махках баьхна дозанца бехаш хилла лазаш-гуьржий, аьлла. Церан фамилеш билгалъяьхна яздархочо. Л.Берияс омра дира шен тайпана болу лазаш-гуьржий гIалат бевлла махках баьхна болу сихонца схьалаха, аьлла. СССР-н НКВД-на карийра уьш Узбекски, Казахски, ГІиргІизахойн республикашкахь. ГIалат бевлла махках баьхна лазаш-гуьржий сихонца цIа а балийна, церан цIенош а, махках бохуш бухабисина бахам а юхаберзийра.
Гочйинарг – КУЗАЕВ Махьмуд
Историн Іилманийн докторан, профессоран Н.Ф.Бугайн «Л.Берияс – И.Сталине: «Хьан омрица нийса дог1уш» книги тІера