Стаг воккха хилча, бераш, беран бераш, церанаш а кхиа девлча. И тIаьхье бахьана долуш хийла гергарнаш деба цу стеган дахарехь. Уьш-м и тIаьхье хилале а ма хуьлу цу стеган дукха – и гергарлонаш. И ша а ма хуьлу шена хьалхарчеран тIаьхьенах. Цу тIе вале а ма бо цо беха я боца дахаран марзонах а, къаьхьах а буьззина некъ. Цкъа вужуш, юха гIоттуш, цкъа дог ирсо хьостуш, юха баланаша, вуонаша доруш…
Цу новкъахь йоккха а, маьIне а меттиг дIалоцу накъосташа, доттагIаша. Уьш а бакъдолу гергарлонаш хуьлий дIахIуьтту, нагахь санна и гергарло лелориш къонахий белахь. Ткъа нохчийн къонахчун вад а ма ду шеца дукха башхаллаш йолуш. Къонахчунна веза ву доттагI. Иза, нанас дена вина вацахь а, ваша лору къонахчо.
ДоттагIчуьнца йоккха дегайовхо хуьлу къонахчун, и ерриге а аьлча санна дегайовхо латтон бух цхьана доццачу, амма доккхачу маьIне долчу дашца билгалдолу. Тешам. Тешаме воцу кIант ван а вац-кха. Шен доттагIчунна и ямарт велахь, Иудин новкъахь а ву иза. Ткъа тешаме волчун мах бан а бац, кхидолу дерриге а къегина цуьнан дацахь а. Ишттачу доттагIех хуьлу и гIорторш. Уьш бу уьш, велла дIаваллалц, хьайн иэсехь ахь васхала бохуш лелош берш.
Иштта, къаналла тIееача шен дахарехь дуккха а тийсинчу хIора а уьйрах шен цхьацца марзонаш юзу-кх стага. Амма готтар а хьоме хуьлу цунна яхана хан. Кхин юхайогIур йоцу, дагалеца воьлча, дог хоршо дегадо хан. Цхьа мерзачу лазамо дог, хьоьстуш, Iийжаден дагалецамийн дуьне…
Шен жималлехь хиллачу уьйрашца хуьлу цуьнан цхьа экаме марзо. Уьш хета цунна къаьсттина безам а.
Шелара вахархо Шамсудинов Шама эвла юккъе а ваьлла ахь хаьттича, вевзаш ву, массарна а аьлча санна. И цхьа безамехь оьзда васт долуш, ширачу заманан оьзда, баккхийнах дуьхьал тосуьйтуш, зеделлачух, хьекъалх лиэпа б1аьргийн хьажар долу цIена чкъор, кIайн маж йолу воккха стаг.
Даханчу бIешеран хьалхара ах йолалуш дуьнен чу ваьлла Шама. Цуьнан чкъурах болчу нехан кхолламах цецваллал дукха баланаш хьирчина. Цу нахах уггаре а бу боху нах бахчабина массо цIерелла а, царех цхьаберш багийна дIабаьхна – уьш декъала хуьлда. Революци, цо беана а, цул тIаьхьа кхечу мостагIаша чубеана а тIемаш, цIерадахар, лагерш, хьун хьокху меттигаш, набахтеш – чот йина вер а вуй цу наха лайначун. Уьш дерриге а дайна Шамина шен чолхечу дахарехь. Сан хийла хилла цу оьздачу къаночуьнца къамелаш. Къаьсттина яханчу хенах а хуьлура тхан уьш. Амма, бакъдолуш, цкъа а ца хезна суна цуьнгара леткъамаш. Ткъа цкъа-м цуо цхьа шен бен доцчу дагалецамийн дуьнен чу ша ойланца кхарста вахханчохь, кхаьхьо вела а луш, дожийра: «Тхуна хаза яра-кх и хан… Тхуна хаза яр-кха!..».
Со-м хьаха, ца воллу мукIарлонаш ян, дерриге а идеале дара вайн, баха. Берш нах хилла-кх хьалха а, хIинца а бу шаьш берш нах, хьаъа а, хIуъа а бахахь а, дахаро кхолламах бохамийн гийригаш етташ, ца бухуш, тIаьхьенна ала дош а дуьтуш, шайга хьаьжжина доьзалш кхиош схьабаьхкина Шама а, цуьнан могIарера нах а. Шайн тIебогIучу жимма а нах хила гIертачу нахана, шайх эца масал а дуьтуш. И масалш ца хилча яйна яр-кх тIаьхьенаш а. Хила гIертарх ма ца тоьа стагана, шен диканах я хьекъалах чекх ма ца валало. Цхьа юкъара иэс ду, цIийн аз а ду стагах стаг вийриг. И схьакхоьхьурш къонахий бу. Царах ву ала ца хIотта цхьа а а бахьана гур дац Шама а, цуьнан кхоллам, цуьнан оьмар луьстуш, талла волавеллачунна.
Нохчийн историн боккхачу чулацаман маьIиг дIалаьцна и ваьхначу шераша. Дагалаца деза цу къонахчун жималла дIаяхана хан. Революцих Iехабеллачу нохчаша шайна паччахьан Россис бечу ницкъех кIелхьара бовла агIо карорах а ца тешаш, большевикийн мерзачу дешнех а тешна, доккха дакъалецира паччахьан Iедална дуьхьал бечу тIемашкахь. ТIаьхьо бен ца кхийтира дешна, Iилма долу нах кIезиг болу, дуьненаюкъара хьелаш довза а, церан хьесапдан а корматалла йолу Iуй кІезиг болу къам. Цул тIаьхьа, нуьцкъала коллективизаци, раскулачивани, хIумма а йоцург мел верг а, шаверг а хилла дIахIоьттина зама. ХIинца тIаьхьа а санна, кегарехь букъарш тIехула евлла зама.
Большевикаша йийцина гIоленаш а, сатийсамаш хьистина маршо а гIаларташ хилла карийра. Кхетам берш, доьналла дерш гIовттура, амма нуьцкъала дирзинчу цIубдарийн Iедало уьш хIаллакбора. Ткъа цхьаберш хIинца а тешара. Царна теша лаьара-кх. Церан кхин мохк а, кхин дахар а, кхоллам а бацара. Я цара кхин Даймохк а, я шайн махкаца боцу кхоллам а, дахар а леха а ца лоьхура. Ткъа историн хиламаш гуттар а бу карлабуьйлуш, цІерш, декорацеш хийцаялар бен кхин башхаллаш а йоцуш.
Нохчий тешара 1941–1945-чуй шерийн Сийлахь-боккхачу Даймехкан тIаме шаьш боьлхуш а. Тешара СССР-н кханенах, цу кханенехь шайна хинйолчу меттигах дегайовхо а йолуш. ШамагIара шайн синош ца кхоийра цу сийлахьчу тIамехь. И тIом бан а ма бара боьхачу мостагIчунна дуьхьал. (Вайн пачхьалкх «государство с непредсказуемым прошлым» олуш а ю аьлла цхьаммо).
Уьш тешара. Цара тIемаш а бира, са, чов, лазам, хало а ца лоьруш. Бакъду уьш тешначу, цара шайн синошца хьулбечу даймахко аьлча а, тIеевллачу букъарийн Iедало ямартло йира царна. Цара дийриг ца динарш а турпалш хуьлучу хенахь – къоман мостагIий хилира ШамагIарах. Шаьш дуйла ца хууш. Я шу мостагIий ду аьлла схьаала юьхьдуьхьал хIотта стогалла а ца хилира хIорш майра тIемалой хиларх шеко йоцучара, хIорш юха а Iехийра.
Шух, нохчех, къаьсттина эскар деш ду аьлла, хIорш цIерпошта тIебоьттира. Долчунна кхин хIорш тIаьхьа кхиале Сибрехан йистйоцчу хьаннашна юккъехь охьабехира. Хьунхьакхархойн лагерехь карийра чот йоьхначу кхарна шаьш. Юха а мацалла, шело, хало…
Шамас дукха буьйцу шен цигахь хилла накъостий. Шелана гено Iуьллуш йолчу Котар-Юьртара Ибрагимов Хьамид мелла а алссам хьехор а дара цуьнан. Цхьаьна хиллера хIара шиъ тIамехь а, цхьаьна нисвелира лагерехь а. «Цхьа борз яра-кх Хьамид!», – оьккхуьйтура цо Хьамидах къамел хьахаделча. Ткъа Хьамида масийтта шо хьалха дитира хIара дуьне. Цунна Дала гечдойла. Тезетахь шена тIаьхьа ала даккхий, цIена, сийн дешнаш, ондда тоьшаллаш а дуьтуш. Ткъа иштта валар, олуш ма-хиллара, кхин башха валар а ма дац – «Къонаха вара-кх и, дика стаг вара-кх», аьлла цхьа-ши дош тIаьхьа а дуьтуш валар доккха хIума ду-кх массо а хенахь. Дала гечдойла-кх царна, дIабаханчарна а, тIегIондолчу вайх а бойла-кх Дала къинхетам. Иштта цхьаьна лайнера-кх Шамас а, Хьамида а и чолхе мур. Хила-м кхин а хиллера кхаьрца нохчий, делахь а безам хеташ, къеггина дагахь висина уьш цхьа масех вара Шамин. Заманан ирчалла тидаме эцча бехказа ца хета-кх вуочу агІора, ледарлонаш юьйлуьйтуш гучубийларш царна гиннарг ган а гуш стогаллех ца воьхначунна. Делахь а Шама царна а ца лоь. Царна, мел ч1ог1а аьлча а, кхо олуш дерг, велааьшна а деш, – «асчул башха кхин къонахо хила гIерташ къа а ца хьоьгура хьенеха», – дара-кх.
Говран берг таьIIинчуьрчу чаьмзачу хих кийра Iабош, гIа-бецаш юуш, меца кийра 1ехош, шелонна дуьхьало ян цхьа къонаха-деган йовхо бен кхин йовхо йоцуш. Чкъор гIаргIалуш, бос таьIаш, дегнаш дахчалуш, амма тийжамаш, чIиэIарш доцуш, зама йиира ШамагIара, ХьамидагIара, гонаха, мозий санна охьаэгаш, леш нах а болуш. Дийца, яздан таро йоцурш а (масане хилла уьш…) гуш.
Хьерадаьлла, карзахдаьллачу дуьненчохь вовшех бIобулуш, цхьаьна сатийсамаша а, доьналле, стогаллин дегнаша а вуха пурба ца луш, хьераваларх ларвеш. Кханенехь карадой а цхьа самукъенаш карадеш. Тамашийна болх – и инзаре хан царна а, уьш санначарна а безам хета хIинца-м…
Шелахочун Шамин а, катархочун Хьамидан а дахарш, дIа ойла ян воьлча, цхьаьна дегIе я сине ца лан яллал халонех, баланех дуьйцина го. Амма муьлххачу а, мел яккхий халонаш лайначу а, стеган и дахар боху баланийн дуцар цхьана ирсечу, нуьречу зIаьнаршца дихкина хаало-кх. И балане дуцарш а доьхкуш цу дагалецамийн Iаьржалла серла, нуьре йоккхуш, церан иэсехь догуш дуьсурш, уьш ма ду – и нурлепа, гонахара баланаш бахьана долуш, гуттар а чIогIа деза а, лекха а хеталун ирсе зIаьнарш. Уьш – и зIаьнарш – ю церан уьйраш. Уьш ю уьш – иттаннаш шерийн марзонаш, шерашкахула чекхйовларх, кIаргъялар, чоме ерзар бен, оьшуш боцу уьйраш. Бен а дац Даймахкаца, нахаца ю уьш я дахарца. Ткъа хьалхарниш доцуш и дахар а ма дац цхьанна а маьIне. Я чам а хир бацара и уьйраш йийцинчу дахаран. И къегина гойту масал: кхетамчуьра ваьллачу къончунна йицло ерриге а уьйр – цунна хир ду-кх и бенцахетаре верзар а, шен дегIан хьашт доцург кхин синкъерам боцуш висича. Ткъа кхетам ирра биснарг гуттар а цу уьйрийн чомах хьоьгучу волу. Цуьнан бIаьргаш чохь суйнаш го догуш. И суйнаш дайра суна цу дийнахь сиркхо хьакхаелла, меттахь висина хиллачу Шамин бIаьргаш чохь догуш. Сан шеца хуьлучу хIора а къамелехь санна, яхна хан яра цуо кхетамца луьттуш, дешнашца схьахазошъерг. Цу дагалецамех цуьнан долуш долу самукъа а хуьлура къеггина бIаьрла.
Могаш воцчунна там берриг лоьху-кх вай, къаьсттина и воккха велахь. Со а, цуьнан кIентан бераш а, – сан накъостий а, – «ХIун лаам бара хьан? Стенах там хир бара хьуна?» – аьлла хаттаре девлча, кхача а ца боьхура тхоьгара Шамас я ворхI ломал дехьа гIой, тамашаш да шена а ца бохура. Цхьа лаам бара кхуьнан – Ибрагимов Хьамидан, шен доттагIчун, тIаьхьенах стаг ган лаьара-кх цунна.
Тхо Хьамидан кIантах Ибрагимов Олхазарх кхийтира. Дерг, доцург шена дIадовзийтича, шен декхар ма ду и олуш, тIаьхьа-хьалха делира тхан иза меттахь висинчу ден доттаг1чунна тІекхачор. Шамин хьешана аьхначу хIусаме кхечира Олхазар. Хетара шен да а шега хьоьжуш, резахиларца ша тергалвеш, шайца волуш санна, ша а беран берийн да волчу кхунна-м ша цхьа цIеххьана жима хийтира, дог дохдо, ховхачу тулгIено хьостуш, бералле а, жималле вигира иза.
Гуш дара къамел деш а Шамина ницкъ хуьлий (ялтана мотт тохаза масийтта де а даьллера сиркхоно гIелвинчу кхуьнан), амма кхин а шен доттагIчун куц-кепах вогIуш, цунах схьаваьлла стаг шена хьалха хIоттарх цуьнан даьлла самукъа а гуора уьш тергалбеш 1ачарана. Цу цхьаьнакхетарх цунна дарба хилар ган а ца везара лоьран Iилма долуш хила. Карадора кхарна дийца. Дас шена къовзийна дийцинчуьнца цхьаьнадогIуш карадора Шамин къамел Олхазарна. Цундела шен да а хетара дехьуо Iаш санна: «Бакъ ма ду и!..», – олуш, корта ластош, дош юккъе а дахьаш. Тахана меттахь висначу доттагIчун васта тIехула хьулбинчу безамца хьажар а кхарстош. Шен воI а шен доттагIчуьнца гуш. Дагахь шен, Далла хастам а беш.
М.ЛЕЧАЕВ
Суьрта тIехь: Шамсудинов Шама, Ибрагимов Олхазар