Дукха хан яра таханлерчу турпалхочух лаьцна суна яздан луу, цхьа шатайпа исбаьхьаллин башха нур догу, нохчийн эстрадин сирла седа иза хиларна. Со цхьаъ хилла ца Iа иштта ойла йолуш. Дукха адамийн синойн еза хьаша ю иза. Муьлха ву вайх Нохчийн Республикин халкъан артисткин Дадашева Тамарин зевнечу озо йийсаре лацаза?! Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран 70-чу шерийн юьххьехь дара къона эшаршлакхархо Дадашева Тамара гучуяьлча. ЙоIа сцени тIехь йохучу дуьххьарлерчу гIулчаша а, цуьнан зевне декачу, исбаьхьачу озо а къеггина тоьшалла дора нохчийн эстрадехь керла седа хьалалеташ хиларна. Дара дера иза-м, вайн дукхах болу, цIарна цIе яххана иллиалархой санна, Нажи-Юьртара схьадаьлла , цигарчу культурин кхерчахь ша кхиъна, ховха зарзар а. Делахь а, иза санна сиха ладогIархойн дагчу бийшина артисташ дукха хир бац. Кусаев Iадизан дешнаш тIехь яра цо дуьххьара дIалекхна йиш:
Хи эца йогIу со,
Сан дог ду шовда.
ДIаэца хин метта
ДагтIера безам…
Цул тIаьхьа, мел дукха яра уьш, ладогIархойн лерса хьостуш, гучуйийлина керла эшарш. Вайн махкахошна къаьсттина дукхаезачарах яра Нохчийн Республикин халкъан поэтан Рашидов Шаидан дешнаш тIехь яьхна, Дадашева Тамарас дIалокхуш хилла эшарш:
Ас хьуна кхиийна аренца зезагаш
Волахьа цаьрга хьажа…
Кхин цхьа йиш яра Рашидов Шаидан дешнаш тIехь яьккхина Дадашева Тамарас дIалокхуш а, ладогIархошна чIогIа хазахеташ а:
Iаьржа бIьргаш, бехк ма билла
Шу шайн хенахь ца довзарна.
Йоллура со шух дог дилла,
Амма дицлац тIех дезарна…
Хийла йоьIан дог-ойла тIома яьккхина эшарш яра уьш, шайн исбаьхьачу серлонца еххачу ханна ладогIархойн дегнаш чу йийшина, дикане кхайкхина.
Чекхдаьллачу ХХ-чу бIешеран юккъехь, вайнах махках баьхначу хенахь, ГIиргIизойн Ошски областерчу, Ала-Бука юьртахь, 1955-чу шеран 10-чу ноябрехь дуьнен чу яьлла Тамара. Делан къинхетам хьалхабаьлла, 1957-чу шарахь, вайнахана цIаберза яьллачу бакъонах пайдаэцна, шайн ворхIе да ваьхначу Нажи-Юьрта цIадирзира Тамарин дай-наний, шайн кегий доьзал балош. Тамарин да Висхьаьжа цергийн лор вара. Цунна шен йоI а лор хир ю моьттура. 1962-чу шарахь Нажи-Юьртахь, хьалхарчу классе деша йоьду йоI.
Бераш кхетош-кхиоран болх дика дIахIоттийна бара цу заманахь. Юьхьанцарчу классашкахь дIадоладора хIора беран культурица уьйр-марзо тасар. Билгалдохура берийн хуьнарш, цаьргахь йолу корматаллин таронаш а. Иштта школехь йолуш гучуделира Дадашева Тамарин, похIма а. ЙоI эшарш локхуш яра, шатайпаллица къаьсташ дара Тамарин башха аз а. Школа чекх ма яьккхина сцени тIехь болх бойла-м ца хилира цуьнан. Цу хенахь, хIинца санна атта дацара нохчийн мехкаршна шайн дахар искусствоца доза. Дукха хьолахь, да-нана реза ца хуьлура, вайнехан гIиллакхашца догIуш дац, олий. Школа чекхъяьккхина яьлла йоI Райисполкоме балха дIаийцира – секретарь-машинистка. Райисполкоман куьйгалло исбаьхьаллин самодеятельностехь дакъалацар тIедожийра йоIана. Цхьана юкъана иза хелхарчийн тобанехь яра. Сцени тIехь Дадашева Тамарица хелха волуш вара Нохч-ГIалгIайн Республикин халкъан артист волу Эльмурзаев Бека. Ткъа эшарш лакхаран говзалла ларамаза гучуелира. Цхьана бахьанина концерте йогIийла ца хилла, цхьана эшаршлакхархочун. Цуьнан метта йиш лакхар цкъачунна Тамарина тIедиллира. Амма и «цкъачунна» дуьнен чохь яккха йисинчу ханна хилира. Дукха хан ялале Дадашева Тамарин шен репертуар кхоллаелира. Лакхахь билгал ма-даккхара, дуьххьара цо дIалекхна йиш «Ма ала безамо багор бац кийра» яра. Эшарна мукъам баьккхинарг Эльдерханов Ахьмад вара. ХХ-чу бIешеран 70-чу шерашкахь массо а маьIIера схьахезаш а, кегийрхоша самукъадаларца ладугIуш а яра и йиш.
ЮьхькIоме гIулчаш
1976-чу шарахь Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан филармонин куьйгалло а, Нохч-ГIалгIайн Республикин культурин министерствон векалша а дехарш дина, Соьлжа-ГIала балха охьаялийра къона эшаршлакхархо. ХIетахь дуьйна Iер-яхар а, болх бар а Нохчийн Республикин коьртачу шахьарехь ду Дадашева Тамарин. Махкана а, халкъана а дукхаезаш эшаршлакхархо хилира цунах, йоццачу хенахь аьлла дитича, цуьнан кхолларалех хIумма а ца аьлча санна, хетар дара. Зевнечу эшаршца еххачу ханна махкахойн синош йийсаре лецира цо.
Дукха эшаршлакхархой бац вайн махкахь халкъо и санна, безаш тIеэцна. Иза тахана а ю нохчийн мукъамаш безачу дукхах болчу нехан синойн эла хилла лаьтташ. Ткъа хIетахь, ХХ-чу бIешеран чаккхенехь Дадашева Тамарин меха хIума дацара нохчийн къоман. Цуьнан концерте кхаьчнарг ирсе хуьлура. Иза езара ладогIархошна, цунах бIаьрг тоха хьаьгна дукха адам дара. Къаьсттина хазахетара ладогIархошна цуьнан репертуарера Ахматова Раисин дешнаш тIехь яьхна эшарш. Царна юкъахь яра: «Нене», «Йина юрт» цIе йолу эшарш. Иштта махкахоша езаш тIеэцнера «ТIаьххьара бал» йиш а. Хатуев Iабдул-Хьамидан дешнаш тIехь яьккхина яра и йиш.
Вай вовшех ца кхета
Дац цхьа а бахьна,
Я хьенан хIун тоьлла
Куралла ян!
Ахь корта хьовзий сан
Ойла дIаяьхьна,
Дог дохош кховдийна
ТIаьххьара бал!
Артисткин похIмех дегайовхо йолуш вайн махкарчу поэташа керла дешнаш яздора. Дадашева Тамарин корматаллех тешна мукъамаш бохуш композиторш бара. Цуьнца болх бан лууш дуккха а вокально-инструментальни ансамблаш вовшахтуьйхира: «Шовда», «Зама», кхиерш а. 1982-чу шарахь цо ша а вовшахтуьйхира мехкарийн «Жайна» ансамбль. Баьхначу кхиамех тоам бечарех яцара нохчийн къоьжачу лаьмнашкахь хьалакхиъна йоI… 1978-чу шарахь Дадашева Тамара деша йоьду Соьлжа-ГIаларчу культпросветучилище. Цо кхиамца доьшу вокальни отделенехь а, дирижерски-хоровой отделенехь а.
1982-чу шарахь кхиамца культпросветучилище чеккхйоккху цо. Делахь а тоам ца бо цу дешаран кхерчахь шена деллачу хаарех. 1984-чу шарахь деша йоьду Соьлжа-ГIаларчу хьехархойн институтан филологин факультете. ТIаьхьо хуур ду вайна, и гIулч цо ларамаза, я цIархазмана ца яьккхинийла. Институт чекхъяьккхина йолуш иза Нохч-ГIалгIайн Республикин халкъан артистка» цIе лелош яра. Ткъа «Нохч-ГIалгIайн Республикин хьакъйолу артистка» сийлаллин цIе цунна I980-чу шарахь еллера.
Хьехархойн институтехь филологин факультет чекхъяккхар Iаламат беркате хилира Дадашева Тамарина. Сцени тIехь дуьххьарлера гIулчаш нохчийн поэтийн байташ тIехь даьхначу иллешца яьхнехь а, тIаьхьо Тамарас ша яздора шен эшаршна дешнаш. Мукъам баккхар а карадирзира цунна.
Кхиамийн гIушлакхехь
ХХ–ХХI-гIий бIешераш хотталучу муьрехь кхераме хьал хIоьттира вайн махкахь. Дукха адамаш шайн синош довдийна махках девлира. Вай цхьанна а бехк буьллуш дац. Делахь а, оцу чолхечу заманахь Дадашева Тамара шен халкъаца яра, нохчийн къомана тIебоьссина бала, цуьнца цхьаьна ловш. 2004-чу шарахь, Дадашева Тамарин хьанал къинхьегам тидаме а эцна, «Шеран адам» аьлла цIе тиллира цунна.
Тахана кегийрхошца болх беш ю Дадашева Тамара. 2007-чу шарахь вайн махкахь дIаяьхьначу «Къона седарчий» проектехь болх беш яра Тамара. Цул тIаьхьа кхин цхьаъ йира и санна йолу проект «Къона седарчий-2» цIе а тиллина. Боккхачу кхиамца ший а проект чекхъяларна 2009-чу шарахь «Нохчийн Республикин искусствийн хьакъйолу гIуллакххо» аьлла цIе тиллира цунна. Шен са а, могашалла а ца кхоош, цо хьанал къахьегаро алссам керла эшаршлакхархой белира махкана. Цуьнан башха кхолларалла къоман мах боцу беркат хилла дIахIоьттина. Сихачу замано де, шераш идорах лах ца ло цуьнга болу халкъан безам. ДIадаханчу шеран гуьйранна 60 кхечира артисткин. Амма цо тийна-таьIна чекхдалийтира иза, кхечара санна, йоккха гIовгIа ца йоккхуш. Хан лечкъаяр дацара иза. Эшаршлакхархо а, цуьнан башха кхолларалла евзачарна хаьа, медицинин Iилманийн доктор, профессор хиллачу Мусалатов Хьасанан хIусамнана хилла ю иза. Цунна вина кIант ву Тамарин хIинца пхийттара ваьлла. ХIусамда дIаваьлчахьана шен ненаца, а кIантаца а Iаш ю. Де-буьйса ца лоьруш къахьоьгуш ю. Цундела, цунах долу къамел дерзош цуьнга цIеначу даггара ала лаьа: «Зуламан мохо кхин цкъа а ирсан заза ма Iовжадойла тхан лераме зарзар. Могаш-маьрша дуккха а шерашкахь латтайойла хьо тхуна, Веза-Воккхачу Дала.,Нохчийчоь мел ю декийла хьан зевне аз!»
ГАЗИЕВА Аза
№23, шинара, бекарг (март) беттан 1-ра де, 2016 шо