Доккхачу дуьненан дукхах йолчу меттигашкахь «Забаран де» санна билгалдоккхуш ду хIора шеран хьалхара апрель. КIеззиг хан яц и де иштта туьдуш долу а. Дуьххьара Францехь гучудаьлла ду и де билгалдаккхар. Хетарехь иза ларамза дац, Еххачу хенахь хIора шеран хьалхара апрель Керла шо дIадоладаларан юьхь лоруш хилла Францехь.
Цуьнца доьзна мискачу нахана комаьрша совгIаташ доькъуш хилла Францин паччахьо. Амма 1561-чу шарахь Францин паччахь хIоьттиначу Карл УьссалгIачо ахча кхачийна делахь а, я цуьнан шен сутаралла совъяьлла делахь а, 1564-чу шарахь лерринчу омрица хийцина и шира ламаст. Керла шо хIора шеран хьалхарчу январехь дIадолош хилар паччахьо тIечIагIдича, совгIаташка сатесна Iаш долчу мискачу адамаша цуьнан хIилланца а, сутараллица а боьзна и хийцам. Цундела и де даима забаршца, бегашца, бевза-безарш зуламе доцчу Iехабарца дIахьош хилла, хIоразза а Карл УьссалгIачо дохийна ламаст хьахош. Заманан йохалла Европехула дIасадаьржина «Забаран де». БIаьстено Iалам хаздеш, маьлхан зIаьнарша дегнаш хьоьстуш догIучу дийнахь массеран а самукъа долуш хилла, забар ян дог догIуш хилла. Европин дукхах долу ниIматаш санна 1-чу апрелехь забар яр Россин дуьххьарлера император Петр Хьалхарниг волуш тIеэцна. Цкъа хьалха Россин паччахьна уллохь болчу кхечу пачхьалкхашкарчу векалша билгалдоккхуш хилла и де. Ткъа забар яр а, самукъдалар а даима дезаш волчу Петр Хьалхарчо шен омрица тIедожийна хьоладайшна хьалхара апрель хIора шарахь забарш, бегашца билгалдаккхар. Ткъа самукъадаккхарна тIера болчу оьрсаша хьем ца беш халкъалахь дIасадаржийна. Тахана вайнаха а тидамза ца дуьту хьалхара апрель. Советийн заманахь юкъадеана вайна и забаран де. Массарна санна вайна а лаьа бегаш бан а, самукъадаккха а, вевза-везарг забарца хьовзо а. Къаьсттина кегийрхошна юкъахь жигара долу 1-чу апрелехь забарш яр. Делахь а вай дукха гена ду, Дала мукъ лахь, адамийн догъэшош забарш ярна, дуьненахь иштта дерг а наггахь нислуш делахь а. Масала, дIабоьдуш дуьненаюкъара хьалхара тIом болуш 1915-чу шеран 1-чу апрелехь французаша кема гIаттийна инзаре буьрсачу гIовгIанца хIаваэхула немцойн позицешна тIехула ши-кхо гуо баьккхина, цо бомбанаш кхуссу кеп хIоттош, эххар а цхьа горга хIума кхоьссина. ЧуйогIург бомба ю моьттуш, кхерабелла немцой лаьттах дIаийча санна бахбелла охьабийшина. Ца эккхаш мелла а зама яьлча, тIебахана таллам биначарна билгалдаьлла сел йоккхачу гIовгIанца чуеанарг бомба ца хилар, цунах тарйина модель хилла тIехь йоза долуш «декъалдо шу 1-чу апрелца!» Иштта дуьненна гIараяьллачарех ю 1957-чу шеран 1-чу апрелехь «Би-Би-СИ-с» шен «Панорама» цIе йолчу программехь йина забар а. Швейцарехь юьртан бахам кхиор а, са долчу хIуманашца къийсам латтор а лаккхарчу говзаллица Iилманан буха тIехь дIахьош хиларна спагеттин (гарзанийн) дитташа Iаламат хьийкъина стом белла хилар хаийтира «Панорамин» цхьана декъехь. Журналисташа шайн дагахь йинарг забар яра. Амма царна иза, дуьйцийла йоццуш, бале яьллера. Баттахь гергга телефонаш йиттинера редакце ладогIархоша и спагеттин дитташ муха кхиадо дийцар доьхуш. Цуьнга ладоьгIча Нохчийн Республикин бахархой дуккха а хьекъале а, тидам сема болуш а хета. Делахь а забар бIешерийн кIоргенера тахнене кхаччалц вайн халкъалахь еш а, шен меттехь йиначу забарх самукъадолуш ду. Цундела, массо а цхьана дийнахь мукъане а делалой вай, цхьа тамехь, ира забар яй.
А. ДАЧАЕВА
Исламгиреев Аптин сурт
№37, шот, оханан (апрель) беттан 2-гIа де, 2016 шо